Soatova Zarina Akvarovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar. Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Boysun tog‘ tizmasi qorinoyoqli mollyuskalari (Mollusca: Gastropoda) faunasi, ekologiyasi va zoogeografiyasi», 03.00.06 – Zoologiya (biologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.4.PhD/B824.
Ilmiy rahbar: Pazilov Abduvaeit, biologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Termiz davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Guliston davlat universiteti, PhD.03/30.12.2019.B.91.01.
Rasmiy opponentlar: Shakarboev Erkinjon Berdiqulovich, biologiya fanlari doktori, professor; Boymurodov Xusniddin Toshbultaevich, biologiya fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Qarshi davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: Boysun tog‘ tizmasi qorinoyoqli mollyuskalarining faunistik tarkibini aniqlash va ekologik xususiyatlarini ochib berish hamda kamyob va yo‘qolib borayotgan turlarning muhofaza qilish tadbirlarini maqbullashtirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
Boysun tog‘ tizmasida suv qorinoyoqli mollyuskalarning 5 ta oila, 9 ta avlodga mansub 17 ta turdan iborat taksonomik ro‘yxati tuzilgan. Quruqlik mollyuskalarining 12 ta oila, 19 ta avlodga mansub 30 ta turi qayd etilib, ulardan 5 turi (Vallonia asiatica, Cochlicopa dushanbensis, C. heptapotamica, Turanena scalaris, Hesseola bactriana) O‘zbekiston faunasi uchun, (Pseudonapaeus secalinus, Turanena leptogura, Neofruticicola donum, Macrochlamys kasnakowi) hudud faunasi uchun 4 ta yangi tur aniqlangan;
quruqlik mollyuskalari yashash biotoplaridagi namlik bo‘yicha 5 ta (kserofil, kseromezofil, mezofil, gigrofil va kriomezokserofil), statsiyalari bo‘yicha 11 ta (petrobiont, fitobiont, saprobiont, saprogeobiont, saproripabiont, epifitogeobiont, epifitobiont, epigeobiont, epifitostrabiont, epifitopetrobiont, epifitoripabiont) va ozuqa turlari bo‘yicha esa 3 ta (fitofag, saprofag, fitosaprofag) ekologik guruhlarga ajratilgan;
Ps. sogdianus, Ps. maydanica va N. donum turlari rDNKsi 18S sohasi nukleotidlar ketma-ketligi aniqlangan va genetik materialdagi farqlar asosida o‘zgaruvchanlik sabablari ochib berilgan;
ilk bor qorinoyoqli mollyuskalarning zoogeografik tahlili asosida 17 tur suv va 30 tur quruqlik mollyuskalarining areali to‘g‘risidagi qurg‘oqchil iqlim sharoitida chig‘anoq belgilarining (shakli, rangi, qalinligi, skulpturasi, kindik tuzilishi va o‘lchamlari) o‘zgaruvchanligi bo‘yicha yangi ma’lumotlar olingan;
muhofazaga muhtoj Pseudonapaeus secalinus, Turanena leptogura va Neofruticicola donum turlarning yashashini cheklovchi omillar isbotlangan va ularni muhofaza qilishga oid chora-tadbirlar ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Boysun tog‘ tizmasi qorinoyoqli mollyuskalarining (Mollusca: Gastropoda) faunasi, ekologiyasi va zoogeografiyasi bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
Boysun tog‘ tizmasida tarqalgan qorinoyoqli mollyuskalarning muhofazaga muhtoj turlar tarkibi aniqlanib (Pseudonapaeus secalinus, Turanena leptogura va Neofruticicola donum), ular populyasiyasining zamonaviy holati baholanishi asosida, tarqalish xaritasi tuzilgan va muhofaza qilish chora-tadbirlari O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi qo‘mitasining Surxondaryo viloyati Boysun bo‘limi faoliyati amaliyotiga joriy qilingan (O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi qo‘mitasining 2025 yil 3 fevraldagi 03-03/1-03/3-1037-son ma’lumotnomasi). Natijada, Boysun tog‘ tizmasida tarqalgan quruqlik mollyuskalarning tur tarkibini aniqlash, ularning geoaxborot ma’lumotlarini shakllantirish, tabiiy ekotizimlarda biologik xilma-xillikni va noyob mollyuska turlarini saqlab qolish hamda hayvonot dunyosi davlat kadastrini yuritish imkonini bergan;
morfologik belgilari bo‘yicha o‘zgaruvchan xususiyatga ega bo‘lgan turlarning molekulyar-genetik tahlili asosida ribosomal DNK 18S sohasi nukleotidlar ketma-ketligi bo‘yicha ma’lumotlar Biotexnologik axborotlar milliy markazi (NCBI) Genbank bazasiga joylashtirilgan (Biotexnologik axborotlar milliy markazining 2024-yil 8-iyundagi ma’lumotnomasi). Natijada, SUB 14516121 Pseudonapaeus maydanica PP892183, SUB14516140 Pseudonapaeus sogdianus PP892186 identifikatsiya raqamlari olingan va ular xalqaro miqyosda turlarni aniqlash va filogeniyasini o‘rganish imkonini bergan;
Neofruticicola donum turining ribosomal DNK IS1 sohasi nukleotidlar ketma-ketligi bo‘yicha ma’lumotlari Biotexnologik axborotlar Milliy markazi Genbanki bazasiga joylashtirilgan (Biotexnologik axborotlar Milliy markazi, www.blast.ncbi.nlm.nih.gov 2024-yil 14-iyundagi ma’lumotnomasi). Natijada, SUB 14493632 Neofruticicola donum PP915203 identifikatsiya raqamlari olingan va ular tizimidagi mollyuskalarni molekulyar filogenetik o‘rnini aniqlash imkonini bergan.
