Қобилов Фазлиддин Бозоровичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Тангачақанотлилар (Лепидóптера) туркумига мансуб ҳашоратларга қарши Баcиллус тҳурингиенсис инсектицид генларини скринглаш, клонлаш ва экспрессиясини тахлил қилиш», 03.00.12 – Биотехнология (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.2.PhD/В1520.
Илмий раҳбар: Халилов Илҳом Маматқулович, биология фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Микробиология институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Микробиология институти, DSc.02/30.12.2019.В.38.01.
Расмий оппонентлар: Тошмухамедова Шохиста Собировна, биология фанлари доктори, профессор; Қурбонов Аброржон Ёрқинович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон ҳудудларидан ажратиб олинган Б.тҳурингиенсис бактериясининг маҳаллий штаммларидан Лепидоптера туркумига мансуб зарарли ҳашаротларга қарши самарали инсектисид генларни аниқлаш, уларни клонлаш ва экспрессиясини амалга оширишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Илк маротаба маҳаллий Баcиллус тҳурингиенсис 1Фо штаммининг тўлиқ геном кетма-кетлиги таҳлил қилинган. Геномик таҳлиллар натижасида ушбу штамм таркибида олтита асосий инсектисид ген — cрй1Аа, cрй1Аc, cрй1Иа, cрй2Аа, cрй2Аб, вип3Аа мавжудлиги аниқланган, ушбу генларнинг комбинацияси штаммнинг юқори даражадаги энтомопатоген потенсиалини кўрсатди ҳамда Лепидоптера туркумига мансуб зараркунандаларга қарши кенг спектрли таъсир механизмини шакллантириши асосланган;
Лепидóптера зараркунандаларига қарши 8 хил cрй ва вип инсектисид генлари учун экспрессия вектор конструксиялари яратилган ҳамда уларнинг Э.cоли ҳужайраларида муваффақиятли экспрессиялаш натижасида тегишли рекомбинант оқсиллари олинган;
Б. тҳурингиенсис 1Фо штаммидан олинган Cрй1Иа рекомбинант оқсили Ҳелиcоверпа армигера личинкаларига нисбатан тахминан 90% гача бўлган юқори инсектисид фаоллик намоён қилиши аниқланган;
маҳаллий Бт1Фо штаммидан олинган Cрй ва Вип рекомбинант оқсилларининг Ҳ.армигера личинкаларига нисбатан юқори биофаоллиги лаборатория шароитида биоассай тажрибаларида аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тангачақанотлилар (Лепидóптера) туркумига мансуб ҳашоратларга қарши Баcиллус тҳурингиенсис инсектисид генларини скринглаш, клонлаш ва экспрессиясини тахлил қилишда олинган илмий натижалар асосида:
Тошкент вилояти Қибрай тумани худудларида Лепидóптера оиласининг Галлериа монолелла мум қуртидан ажратилган ва Ҳелиcоверпа армигера кўсак қурти зараркунандаларига қарши фаол бўлган Баcиллус тҳурингиенсис 1Фо штамми 16С рРНК нуклеотид кетма-кетлиги аниқланиб ГенБанк ва Натионал Cентер фор Биотечологй Информатион (НCБИ) маълумотлар базасида Баcиллус тҳурингиенсис 1Фо (ПП150759/1) рақамлар остида рўйхатдан ўтказилган (Ўзбекистон Песпубликаси Фанлар академиясининг 2024 йил 11 декабрдаги 4/1255-2743-сон маълумотномаси). Натижада ушбу штаммнинг нуклеотидлар кетма-кетликлари маълумотларини дунёнинг турли минтақаларида учрайдиган штаммлар билан таққослаш имконини берган;
Баcиллус тҳурингиенсис штаммларини генетик идентификасия қилишда гйрБ ва пйcА генлари секвинсланган ҳам cрй ва вип генларининг қисман ва тўлиқ нуклеотид кетма-кетлиги аниқланиб ГенБанк ва Натионал Cентер фор Биотечологй Информатион (НCБИ) маълумотлар базасида Бт cрй1Аа-ПП897827.1 (тўлиқ), cрй1Аа-ПП763467.1 (қисман), cрй1Аc-ПП897828.1 (тўлиқ), cрй1Аc-ПП763468.1 (қисман), cрй1Иа-ПП897829.1, cрй2Аа-ПП907159.1, cрй2Аб-ПП907160.1 ва вип3Аа-ПП897826.1 рақамлар остида рўйхатдан ўтказилган (Ўзбекистон Песпубликаси Фанлар академиясининг 2025 йил 25 апрелдаги 4/1255-1036-сон маълумотномаси). Натижада Баcиллус турларини генетик идентификасияси ва филогенетик тахлил қилишда генетик маркер сифатида қўллаш имконини беради.