ABDURAXMANOV Gulmurza: «Metall oksidlari bilan legirlangan ishqorsiz qo‘rg‘oshin-silikat shishalar strukturasi va transport xossalarining o‘ziga xos jihatlari» (01.04.07) – O‘zR FA Yadro fizikasi instituti va O‘zbekiston Milliy universiteti (100214, Toshkent sh., Ulugbek shaxarchasi, YaFI; tel.: 289-31-41, faks 150-30-80, e-mail: info@inp.uz) (dissertatsiya rus tilida)
Ish bajarilgan tashkilot: O‘zR FA Energetika va avtomatika instituti
Rasmiy opponentlar: R.A.Muminov, S.I.Vlasov, E.M.Ibragimova
Yetakchi tashkilot: Toshkent davlat texnika universiteti
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
I. Tadqiqotning maqsadi- 3d- i 4d-metallarning oksidlari bilan legirlangan silikat shishaning elektr o‘tkazuvchanligi va termoeyuk koeffisientini belgilaydigan fizikaviy mexanizmlarni, bu xususiyatlarning shisha hamda ligatura tarkibi, sintez sharoiti bilan qanday bog‘langanini aniqlashdan iborat bo‘lib, bu, o‘z navbatida, samarali va arzon termoelektrik materiallar sintezining ilmiy asoslarini yaratishga qaratilgan.
II. Dissertatsiya natijalarining ilmiy yangiligi:
shisha tarkibi va ligatura turi, legirlash temperaturasi va davomiyligining sizib o‘tish bo‘sag‘asi va o‘tkazuvchanlik qiymatiga ta’siri ligatura zarrachalari atrofida diffuziya zonasi hosil bo‘lishining va bu zonada shishaning o‘z o‘tkazuvchanligi σ ≈ 10‑16 Om‑1sm‑1 dan 40‑400 Om‑1sm‑1 gacha oshishi oqibati ekanligi asoslangan (World J. Condensed Matter Physics. - Irvine (USA), 2011. – vol. 1, N. 2. – pp. 19 - 23. Technical Physics. Russian J. of Applied Physics. - S.-Petersburg, 1995. - v. 65, N 7. – pp. 178-181);
legirlangan shisha elektr o‘tkazuvchanligining mexanizmi taklif qilingan va tajribada isbotlangan, bunda o‘tkazuvchanlikning 0,015–1123 K oralig‘ida temperatura bo‘ylab o‘zgarishi kirishma zonachasi bilan nanokristallarning birgalikdagi faoliyati natijasi ekanligi hamda bu jarayonda elektronlar va fononlar o‘zaro ta’sirining ahamiyati aniqlangan (Phys. Stat. Sol.(a). - Elsevier, 2005. – vol. 202, N. 9. – pp. 1799 – 1802);
elektr o‘tkazuvchanligi 40-400 Om-1sm-1, issiqlik o‘tkazuvchanligi 0,5‑1 Vt·m‑1K-1 va 800-1000 K oralig‘ida termoeyuk koeffisienti S = 1,1 mV/K bo‘lganligi legirlangan silikat shishaning termoelektrik samaradorligi yuqoriligiga olib kelishi ko‘rsatilgan (Applied Solar Energy. - Allerton Press. Inc., 2012. - vol. 48, N 1. – pp. 10-13).
III. Dissertatsiyani amaliyotga joriy etilgan natijalari va ularning samaradorligi: Legirlangan silikat shishaning transport xossalarini o‘rganish natijalari Davlat ilmiy-texnika dasturlari doirasida A-10.17 “Yassi-parallel strukturalarda signallarni o‘zgartirish usullarini tadqiq qilish va yaratish. Funksional elektronika asoslarini yaratish va shu asosda o‘lchash hamda funksional o‘zgartirish qurilmalarini tayyorlash” (2003-2005), A-13.185 “O‘lchanayotgan zanjirdan gal`vanik izolyasiya qilingan intellektual datchiklar yaratish” (2006-2008) bajarilgan loyihalarida foydalanildi (O‘zFA Energetika va avtomatika instituti Ilmiy kengashining 06.02.2014 dagi majlisining 2-sonli bayonnomasidan ko‘chirma). Bu natijalar al`ternativ energiya manbalarida va energetik chiqindilardan foydalanish uchun termoelektrik o‘zgartgichlar yaratishda, respublikamiz oliy ta’lim muassasalarida “kondensatlangan holat fizikasi” va “materialshunoslik” yo‘nalishlari bo‘yicha o‘qitish jarayonida ishlatilishi mumkin.
