Амонова Матлуба Мухтаровнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Сапропель ва бентонит асосида коагулянт-флокулянтлар билан модификацияланган композит сорбентлар олиш ва уларни саноат оқова сувларини тозалашда қўллаш технологияларини ишлаб чиқиш», 02.00.13 – Ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.3.DSc/T953.
Илмий маслаҳатчи: Мухиддинов Баходир Фахриддинович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети, DSc.17/7.06.2024.К/Т.06.03.
Расмий оппонентлар: Темиров Ўктам Шавкатович, техника фанлари доктори, доцент; Усанбаев Нажимуддин Халмурзаевич, техника фанлари доктори, профессор; Тураев Зокиржон, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Термиз давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: сапропель ва бентонит асосида модификацияланган композит сорбентлар олиш, уларни коагулянт-флокулянтлар билан биргаликда самарали тозалаш компоненти сифатида ишлаб чиқиш ҳамда ушбу сорбентларни саноат оқова сувларини тозалашда қўллаш технологиясини илмий асослаш ва такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
сапропелнинг сорбцион хусусиятлари, табиий алюмосиликат ва органоминерал таркиби, ғовак тузилиши ҳамда фаол юза марказлари СЭМ, XRF, EDS, FTIR, TGA/DTA таҳлил усуллари ёрдамида аниқланган;
сапропелни 350 °C ҳароратда фаоллаштириш орқали юза майдони ва ғовак ҳажми оптималлашган ҳолда адсорбцион фаоллиги оширилган ҳамда структурасининг механик барқарорлиги сақланганлиги аниқланган;
сапропель ва бентонитни натрий карбоксиметилцеллюлоза, полиакриламид ва алюминий сульфат билан модификация қилиш натижасида таркибий-структуравий кўрсаткичлари ва адсорбцион хусусиятлари ошганлиги аниқланган;
сапропель ва бентонит асосида модификацияланган сорбентлар олишда ҳарорат, рН, намлик, аралаштириш вақти ва реагент концентрациялари бўйича мақбул технологик режимлар ишлаб чиқилган;
бентонит, коагулянт ва флокулянтлар комбинациясидан фойдаланиш орқали сувни тозалаш самарадорлиги 90 % дан юқори даражага етказилиб, коагуляция ва флокуляция жараёнларининг синергетик таъсири илмий асосланган;
модификацияланган сорбентлар қўлланилиши натижасида саноат оқова сувларидан оғир металллар, анионлар ва органик ифлослантирувчи моддалар миқдори кескин камайтирилиб, сувнинг экологик тозалик кўрсаткичлари ошганлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Сапропель ва бентонит асосида модификацияланган композит сорбентлар олиш, уларни коагулянт-флокулянтлар билан биргаликда самарали тозалаш компоненти сифатида ишлаб чиқиш ҳамда ушбу сорбентларни саноат оқова сувларини тозалашда қўллаш технологияси бўйича олинган илмий натижалар асосида:
модификацияланган сапропель ва бентонит асосида юқори самарадор сорбентлар олиш ва уларни коагулянт ва флокулянтлар ёрдамида тўқимачилик корхоналари оқова сувларини комбинацияланган усули Навоий кон-металлургия комбинати АЖда оқова сувларни турли оғир металл катионларидан тозалаш амалиётга жорий этилган (Навоий кон-металлургия комбинати АЖнинг 2025 йил 29 сентябрдаги 02-07/02/9226-сон маълумотномаси). Натижада, импорт ўрнини босувчи сорбентлар олиш ҳамда уларни коагулянт-флокулянтлар билан биргаликда самарали тозалаш компоненти сифатида тўқимачилик саноати корхоналари оқова сувларни муайян даражада тозалашга хизмат қилган;
оқова сувларни комплекс сорбент-коагулянт-флокулянт комбинацияланган усул ёрдамида тозалаш жараёни Навоий кон-металлургия комбинати АЖ да оқова сувларни турли оғир металл катионларидан тозалаш амалиётга жорий этилган (Навоий кон-металлургия комбинати АЖнинг 2025 йил 29 сентябрдаги 02-07/02/9226-сон маълумотномаси). Натижада, импорт ўрнини босувчи сорбентлар олиш ва улар асосида оқова сувни тозалашда қўлланилганда оқова сув таркибидаги Cu – 5,89 мг/л; Ni – 11,76 мг/л; Сr -0,56 мг/л; Cо – 3,43 мг/л катионларидан 80-90% тозалаш имконини берган;
маҳаллий хомашёлар асосида сорбция-коагуляция-флокуляция усулида чўктириш орқали кимёвий тозалаш усули Навоийазот АЖда амалиётга жорий этилган (Навоийазот АЖнинг 2025 йил 2 августдаги 03-48/83-сон маълумотномаси). Натижада, ушбу уул орқали тозалаш натижасида Навоийазот АЖ №99 цехи оқова сувлари таркибидаги туз миқдорини 196-198 мг/л (81,7%) гача, Cl- иони миқдорини 21-23 мг/л (83,2%) гача камайтириш имконини берган.