Тажибаев Сойиб Самижоновичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Ўсмир яккакурашчиларнинг комплекс тайёргарлигида ҳаракатли ўйин­ларни қўллаш методикасини илмий-педагогик асослаш”, 13.00.04–Жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари назарияси ва методикаси (педагогика фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.1.DSc/Ped74.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, DSc.27.06.2017.Ped.28.01.

Расмий оппонентлар: Шарипова Дилара Жуманиязовна, педагогика фанлари доктори, профессор; Рўзиев Ахролджон Ахмедович, педагогика фанлари доктори, профессор; Алламуратов Шухрат Иноятович, биология фанлари доктори, доцент.

Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ўсмир яккакурашчиларнинг комплекс тайёргарли­гида ҳаракатли ўйинларни қўллаш методикасини илмий-педагогик асослаш бўйича таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

бошланғич тайёргарлик босқичида ўсмир яккакурашчиларнинг (бокс, таэквондо) ўқув-машғулотлари жараёнига татбиқ этилган ҳаракатли ўйинлар шуғулланувчилар­нинг вазиятга ва шахсга хос хавотирланишини меъёрлаштириб спорт мотивациясини ривожлантирган;

ўсмир яккакурашчиларнинг махсус жисмоний (портловчан чидамлилик индекси, портловчан чидамлилиги коэффициенти, креатинфосфат иш қобилияти индекси, тезлик чидамлилиги коэффициенти, тезлик чидамлилик индекси, гликолитик чидам­лилик индекси, тезкор-куч тайёргарлигининг иш қобилияти индекси ва бошқа.), психофизиологик (оддий харакат реакцияси) ва техник тайёргарлигини сифатли баҳолаш ҳамда назорат қилишни таъминловчи компьютер дастури такомиллашти­рилган;

турли тайёргарлик босқичларида шуғулланувчи спортчиларнинг ҳаракат тайёр­гарлигидаги биокинематик хатоларни аниқлаш ва бартараф этишга оид муҳим тавсия ва таклифларни ишлаб чиқишда 3D ўлчамли методика такомиллаштирилган;

ҳаракатли ўйинлар ва бокс, таэквондо спортига хос ҳаракат фаолиятлари биоки­нематикаси ўзаро таққосланиб, тана елка қисми сагиттал текислигининг бурилиши 85^° бурчак остида, боксчиларда тўғридан ва ёндан зарба бериш вақтидаги тана елка қисми сагиттал текислигининг бурилиши 87^° бурчак остида амалга оширилиши, ўйин вақтида иштирокчининг рақибга нисбатан перпендикуляр ҳолатга ўтишида тана тос қисми сагиттал текислигининг айланма-қайрилиш кўринишидаги ҳаракатланиши 62,5^° бурчак остида, боксчиларнинг тўғридан ва ёндан зарба бериш вақтида эса ушбу ҳаракат 72,2^° бурчак остида амалга оширилиши аниқланган;

яккакураш спорт турларида ҳаракат тузилмаси ва ўзлаштирилаётган техник ҳаракатлардаги мушак кучланишлари хусусиятига, базавий ҳаракатлар техникасининг биомеханикавий тавсифларига мувофиқ ҳолда базавий техник кўникмаларни муваффақиятли эгаллашга ёрдам берувчи ҳаракатли ўйинлар табақалаширилган;

ўсмир яккакурашчиларнинг ўқув-машғулотлари жараёнида ҳаракатли ўйинлар­дан шуғулланувчиларнинг комплекс (жисмоний (умумий ва махсус), техник, психо­физиологик (спорт мотивацияси, вазиятга ва шахсга хос хавотирланиш, оддий ҳаркат реакцияси)) тайёргарлигини такомиллаштирувчи восита сифатида мақсадли фойдала­нишга методик ёндашув йўллари ишлаб чиқилган.

IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўсмир яккакурашчиларнинг комплекс тайёргарлигида ҳаракатли ўйин­ларни қўллаш методикасини илмий-педагогик асослаш  бўйича олинган илмий натижалар асосида:

ўсмир яккакурашчиларнинг психофизиологик тайёргарлигида табақалаштирилган ҳаракатли ўйинлар яккакураш турларига ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактабларида бошланғич тайёргарлик босқичида шуғулланувчи спортчиларнинг ўқув-машғулотлари жараёнда қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2018 йил 6 декабрдаги 01-07-10-3113-сон маълумот­номаси). Натижада ўсмир боксчиларнинг вазиятга хос хавотирланиш кўрсаткичи 16-17%га, шахсга хос хавотирланиш кўрсаткичлари 17-19,4%га яхшиланишига, спорт мотивациясининг 21-23%га, харакат реакцияси тезлигини 19,4-21,7%га ривожла­нишига хизмат қилган;

ўсмир яккакурашчиларнинг комплекс тайёргарлигида табақалаштирилган ҳаракатли ўйинлар яккакураш турларига ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактабларида бошланғич тайёргарлик босқичида қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2018 йил 6 декабрдаги 01-07-10-3113-сон маълумотномаси). Натижада ўсмир яккакурашчиларнинг тезкор-куч сифатлари 19-21%га, мутлоқ кучи 17-19%га, нисбий кучи 121-23%га, портловчан чидамлилик индекси 29-31%га, портловчан чидамлилик коэффициенти 25-28%га, иш қобилиятининг креатинфосфат индекси 33-35%га ўсишига эришилган;

яккакурашчиларнинг махсус жисмоний ва психофизиологик тайёргарлигини сифатли назорат қилишда такомиллаштирилган компьютер дастуридан спортнинг яккакураш тури бўйича ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчи спортчиларнинг ўқув-машғулотлари жараёнида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2018 йил 6 декабрдаги 01-07-10-3113-сон маълумотномаси). Натижада такомиллаштирилган дастурдаги назорат машқлари ўсмир яккакурашчиларнинг махсус жисмоний тайёргарлигида портловчан чидамлилик индекси, портловчан чидамлилик коэффициенти, креатинфосфат иш қобилияти индекси, тезлик чидамлилиги коэффициенти, тезлик чидамлилиги индек­си, гликолитик чидамлилик индекси, тезкор-куч тайёргарлигининг иш қобилияти индекси, психофизиологик тайёргар­лигида оддий харакат реакциясини баҳолашдаги ахборотлилиги, валидлиги, ишонч­лилиги, олинган натижаларни тез ва аниқ қайта ишлаб чиқишдаги самарадорлиги амалиётда исботланган;

ҳаракатли ўйинлар ва яккакураш спорт турларига хос ҳаракат фаолиятлари биокинематикасини қиёсий таҳлил қилишда 3D ўлчам ёрдамида аниқлаш методикаси Чирчиқ ихтисослаштирилган олимпия захиралари мактаб интернати ва спортнинг яккакураш тури бўйича ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчи спортчиларнинг ўқув-машғулотлари жараёнида қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2018 йил 6 декабрдаги 01-07-10-3113-сон маълумотномаси). Натижада ҳаракатли ўйинлардаги тана елка қисми сагиттал текислигининг бурилиши 85^° бурчак остида, боксчиларда тўғридан ва ёндан зарба бериш вақтидаги тана елка қисми сагиттал текислигининг бурилиши 87^° бурчак остида амалга оширилиши, ўйин вақтида иштирокчининг рақиб­га нисбатан перпендикуляр ҳолатга ўтишида тана тос қисми сагиттал текисли­гининг айланма-қайрилиш кўринишидаги ҳаракатланиши 62,5^° бурчак остида, боксчи­ларнинг тўғридан ва ёндан зарба бериш вақтида эса ушбу ҳаракат 72,2^° бурчак остида амалга оширилишини аниқлаш имконини берган;

яккакураш спорт турларида ҳаракат тузилмаси ва ўзлаштирилаётган техник ҳаракатлардаги мушак кучланишлари хусусиятига, базавий ҳаракатлар техникасининг биомеханикавий тавсифларига мувофиқ ҳолда базавий техник кўникмаларни муваффақиятли эгаллашга ёрдам берувчи ҳаракатли ўйинлар яккакураш турларига ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактабларида ўсмир спортчиларнинг ўқув-машғулотлари жараёнида қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2018 йил 6 декабрдаги 01-07-10-3113-сон маълумот­номаси). Натижада 11-13 ёшли боксчиларда ўнг қўлда тўғридан зарба бериш ҳаракат­лари техникаси 17-19%га, чап қўлда тўғридан зарба бериш ҳаракатлари техникаси 18-21%га, ўнг қўлда ёндан зарба бериш ҳаракатлари техникаси 23-25%га, чап қўлда ёндан зарба бериш ҳаракатлари техникаси 21,4-23,5%га, 12-13 ёшли таэквондочи­ларда ўнг оёқда доллё чаги зарбасининг бажарилиш техникаси 27-29%га, чап оёқда бажариладиган доллё чаги зарба техникаси 25,3-27,6%га, чап ва ўнг қўлларда бажариладиган ап чаги зарба техникаси 17-21%га ривожланишига хизмат қилган;

ўсмир яккакурашчиларнинг комплекс тайёргарлигини такомиллаштирувчи воси­та сифатида ҳаракатли ўйинлардан мақсадли фойдаланишнинг методик ёндашувлари ишлаб чиқилиб яккакураш турларига ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактабларида спортчиларнинг ўқув-машғулотлари жараёнига татбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг 2018 йил 6 декабрдаги 01-07-10-3113-сон маълумотномаси). Натижада ўсмир қиличбозларнинг куч сифати 17,4-19,21%га, чаққонлик сифати 21,2-23,4%га, эгилувчанлик 43,5-45,6%га, чидамлилик сифати 11-13%га, 10-13 ёшли таэквондочиларнинг тезкор-куч сифатлари 18-21%га, тезлик сифати 28-33%га, чаққонлик сифати 15-17%га, чидамли­лик сифати 12,5-14,8%га ўсишига эришилган.