Бобоназарова Сарвиноз Ҳабибуллаевна
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Толуидинни хлорацетиллаш реакциялари ва олинган бирикмаларнинг хоссалари”, 02.00.03 - Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.PhD/К717.
Илмий раҳбар: Абдушукуров Анвар Кабирович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Зиядуллаев Одилжон Эгамбердиевич, кимё фанлари доктори, профессор; Абдуразақов Асқар Шералиевич, техника фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот сифатида: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади толуидинни хлорацетиллаш реакциялари мақбул усулларини такомиллаштириш ва олинган бирикмаларнинг баъзи алколоидлар билан реакцияларини тадқиқ қилиш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
толуидинларни хлорацетиллаш реакциялари илк бор ултратовушли сув ҳаммомида -5-20C ҳароратда, ацетонитрил эритувчисида олиб борилган, ва толуидин изомерларини хлорацетиллаш реакцияларида унум о-толуидин< м-толуидин< п-толуидин қаторида азот атомининг электрон зичлиги ва асослилиги ортишига мос равишда ортиб бориши исботланган
илк бор 2-хлор-Н-толилацетамид изомерларини баъзи танланган Ф7, ситизин, салсалин, псевдоефедрин, 8-оксихинолин, анабазин алкалоидлар билан нуклеофил алмашиниш реакциялари мақбул шароитда юқори унум билан маҳсулот ажратиб олинган, ушбу реакциялар учун эритувчиларнинг этилацетат< 1,4-диоксан< ацетон<ДМФА селективлик қатори аниқланган ва унга асосланиб қулай эритувчи ДМФА деб топилган;
2-хлор-Н-толилацетамидларни алкалоидлар билан реакциялари қиздириш билан олиб борилганга қараганда ултратовуш шароитда юқори унум билан маҳсулот ҳосил бўлишига эришилган, бу ҳарорат таъсирида молекулаларнинг ҳаракати тезлашиши ҳисобига, ултратовуш шароитида эса атомлар орасидаги боғларнинг тебранишлар сони ортиши боғларнинг узилишини осонлашиши ва янги бог'нинг ҳосил бўлиши тезлашиши билан изоҳланди;
2-хлор-Н-толилацетамид изомерларини баъзи танланган Ф7, ситизин, салсолин, псевдоефедрин, 8-оксихинолин, анабазин алкалоидлари билан нуклеофил алмашиниш реакцияларига илк бор кам миқдордаги ДМФА таъсири ўрганилган ва ДМФА ни каталитик таъсири учун механизм таклиф қилинган.
2-хлор-Н-толилацетамид изомерларини алкалоидлар билан нуклеофил алмашиниш реакция унумлари асосида танлаб олинган алкалоидларнинг Ф7> псевдоефедрин> ситизин> анабазин> салсолин >8-оксихинолин фаоллик қатори аниқланган ва бу молекуладаги азот атомининг нуклеофиллиги ортиши билан изоҳланди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 2-Хлор-Н-толилацетамидларни баъзи алкалоидлар билан реакциялари бўйича олинган илмий натижалар асосида:
2-хлор-Н-п-толил-ацетамид, 2-хлор-Н-м-толил-ацетамиднинг Ф7 алкалоиди билан ҳосиласи ва 2-хлор-Н-м-толил-ацетамиднинг псевдоефедрин алкалоиди билан ҳосиласининг рентген тузилиш таҳлили (РТТ) натижалари Кембридж кристаллографик маркази маълумотлар базасига киритилган (Cамбридге Cрйсталлограпҳиc Дата Cентре нинг 2023-йил 12-апрелдаги 2255655-сонли, 2023-йил 12-апрелдаги 2255648-сонли, 2025-йил 11-майдаги 2387687-сонли маълумотномалари). Натижада 2-хлор-Н-толил-ацетамид изомерларини алкалоидлар билан ҳосилалари таркибига кирувчи янги моддаларнинг тузилишини аниқлаш имконини берган;
2-(Хинолин-8-окси)-Н-м-толилацетамид ва 2-(ситизин)-Н-м-толилацетамид моддаларининг металл ионлари билан хелатлашиш яъни молекуладаги икки ёки ундан ортиқ координацион атомлар билан координацион боғлар орқали металл ионларини ўз ичига олган гетеротциклик тузилмани (хелат ҳалқасини) ёки комплекс ҳосил қилиш қобилияти юқори эканлиги аниқланган. Натижада шу моддалар реактив сифатида Ўзбекистон Республикаси ИИВ ЭКБМ портлаш-техник экспертизалар бўлимининг турли хилдаги текширилаётган таркибида металл ионлари тутган намуналар таркибидаги металларни аниқлаш ва ажратиш учун қулай реактив вазифасини бажариш имконини берган. Бу моддалар реагент сифатида амалиётга татбиқ қилинган ва (Ўзбекистон Республикаси ИИВ ЭКБМ портлаш-техник экспертизалар бўлимининг 2025йил 24-апрелдаги 21/а-691 сон) маълумотномаси олинган.