Сапарбаев Азиз Адамовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Фуллеренсиз полимер аксепторлар асосидаги қуёш элементларнинг оптик спектроскопияси”, 01.04.05 - Оптика (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.4.DSc/FM285.
Илмий маслаҳатчи: Захидов Эркин Агзамович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: У.А. Арифов номидаги Ион-плазма ва лазер технологиялари институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ион-плазма ва лазер технологиялари институти, DSc.02/30.12.2019.FM/Т.65.01.
Расмий оппонентлар:
Махманов Урол Қудратович, физика-математика фанлари доктори, профессор, 
Абсанов Ахмад Абдусатторович, физика-математика фанлари доктори, доцент, 
Шаисламов Улугбек Алишерович, физика-математика фанлари доктори, доцент, 
Етакчи ташкилот: Чирчиқ давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик
II. Тадқиқотнинг мақсади: Янги донор ва фуллеренсиз аксептор полимерларнинг  оптик ва струкутравий хоссаларини, донор ва фуллеренсиз аксептор полимерлар билан турли шароитда олинган фаол қатламларнинг оптик ва струклтуравий хусуссуятларини оптималлаштириш орқали ПҚЕларнинг самарадорлигини ошириш учун физикавий омилларни аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Д18 асосида синтез қилиб олинган янги Д18-Р серияли донор полимерларнинг эритма ҳолатидаги ва юпқа қатлам ҳолатидаги тадқиқот намуналарининг ютилиш спектри орқали, ютилиш спектри интенсивлиги ва ютилиш тўлқин узунлиги соҳасини ўзгартирмасдан структурасини ўзгартириш мумкинлиги кўрсатилди;
илк марта янги Д18-Р серияли донор полимерлар билан фуллеренсиз аксептор Л8-Бо асосида ҳажмий гетерострукутрали фаол қатламлар олинди. Д18-Р серияли янги донор полимерлар Д18 донор полимерга нисбатан оптик хоссалари ва фотоволтаик параметрлари бўйича ҳам самарали эканлиги кўрсатилди;
илк бора янги донор полимерлар ва фуллеренсиз аксептор билан олинган ҳажмий гетероструктурали фаол қатламлар асосида шиша/ИТО/ПЕДОТ:ПСС/фаол қатлам/ПДИНН/Аг архитектурадан иборат ПҚЕлар намуналари тайёрланди. Шунингдек, ушбу ПҚЕлар юқори фотоволтаик қийматларга эришиш учун донор ва аксептор масса улушлари нисбатини, қўшимча эритувчилар тури ва миқдори, термик ишлов бериш жараёнидаги оптимал ҳароратлар аниқланди;
гибрид ён занжир муҳандислиги усулида олинган Д18-Р серияли донорларнинг ютлиш спектри тўлқин узунлиги соҳасини ва интенцивлиги самарадорлигини камайтирмасдан, ютилиш коеффисентинини ва диапазонини ўзгартирмасдан очиқ занжир кучланиши (Воc) қийматини пасайтирмасдан юқори ток кучи зичлиги (Жсc ) қийматига эришиш мумкинлиги полимерларнинг оптик ва фотволтаик натижалари орқали кўрсатилди.
илк бора фуллеренсиз аксептор Й6 асосида янги турдаги Й-C5Ч ва Й-ЧC5 фуллеренсиз аксепторлар асосида ПМ6:Й6, ПМ6:Й-C5Ч ва ПМ6:Й-ЧC5 фаол қатламларнинг заряд ташилувчанлиги ва экситонлар ҳосил бўлиши самарадорликлари фотолюминессенсия хоссалари орқали тадқиқ қилинди. Янги фуллеренсиз аксепторлар асосидаги фаол қатламлар структурасини оптималлаштириш ҳамда фуллеренсиз аксепторларнинг экситонлар боғланиш энергиясини камайтириш орқали ПҚЕларнинг самарадорлигини ва термал барқарорлигини яхшилашга эришилди;
илк бора янги фуллеренсиз Й-ЧC5 аксепторнинг экситон боғланиш энергиясини камайиши натижасида ПҚЕларда юқори самарали зарядни ажратиш, ташиш ва йиг'иш жараёнларининг самарадорлигини ошириш мумкинлиги кўрсатилди ва ташқи квант самарадорлиги 95% дан юқори ва энг максимал 19,1% энергия ўзгартириш самарадорлигига эришилди;
ПББ-ЦД ва Й6 фуллерсиз аксепторлар асосида қатламма қатлам ва ҳажмий гетереоструктурали фаол қатламларнинг оптик хоссаларини ҳажмий гетерео структурали фаол қатлам билан солиштирганда, қатламма қатлам структурага эга фаол қатламнинг ютилиш спектри бироз қизил силжишга эга эканлигини, бу силжиш эса Й6 фуллернсиз аксепторнинг яхшиланган молекуляр тартибини намойиш этиши ва ўз навбатида заряд ўтказишни яхшилаб, қатламма қатлам структурали фаол қатламларда ток кучининг оқимининг кучайишига ижобий таъсир кўрсатиши аниқланди;
Й6 фуллеренсиз аксепторни структуравий ўзгартиришлар орқали экситон боғланиш энергиясини камайтириш мумкинлиги, эритувчиларда эрувчанлик даражасини ва оптик хусусиятларини янада такомиллаштириш мумкинлигини ютилиш ва фотолюминессенсия спектр натижалари орқали кўрсатилди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Нано энергй 101 (2022-йил) журналида нашр қилинган “Ҳаммер тҳроw-ликед ҳйбрид cйcлиc анд алкйл чаинс: А неw сиде чаин энгинееринг фор овер 18% эффиcиенcй органиc солар cеллс” мавзусидаги мақоламиздаги тадқиқот натижаларимиз нуфузли хорижий журналларда нашр этилган ушбу (Энергй &Энвиронментал Сcиенcе, 2024, 17, 1916, Адванcед Материалс 34(33), 2022, пп. 2204718, Адванcед Материалс 35(10), 2023, пп. 2210760, ИФ=25,81; Адванcед Фунcтионал Материалс, 33(28), 2023, пп. 2215204, ИФ= 18,5; ИФ=25,81; Энергй & Энвиронментал Сcиенcе 16, 2023, пп. 3416-3429 ИФ= 32,4;) журналларда қўшимчаларни қўшиш масса улушлари, мослашувчанликнинг оптимал мувозанати билан тавсифланган молекуляр структура ҳамда унинг қўшимча сифатида фаол қатлам ичидаги экситон диффузияси ва диссоциация хусусиятларига та'сири ўрганилган физикавий жараёнларни тушунтириш имконини берган.
Адванcед Материалс журналидаги иқтибосда, донор материал учун Д18 ва аксептор материал учун Л8-БО тўғри танланганлиги ва бу қатламларнинг ютилиш соҳасини, спекрт кенглигини тушунтириш ва изоҳлаш учун фойдаланган.
Кейинги иқтибосларда шунингдек, донор полимерлари учун кенгайган тақиқланган соҳа энергиялари ёки ЛУМО энергия даражасининг ошиши кузатилганлиги, циклогексанга асосланган алкил гуруҳидан Й6 ҳосилалари учун ички ён занжир сифатида фойдаланиш мумкинлиги тушунтирилган.
АCС Апплиед Материалс & Интерфаcес (2021-йил) журналида нашр қилинган “Бензобис(Тҳиазоле)-Басед Cонжугатед Полймер wитҳ Варйинг Алкйлтҳио Сиде-Чаин Поситионс фор Эффиcиент Фуллерене-Фрее Органиc Солар Cеллс” мақоламизда келтирилган тадқиқот натижаларимиз нуфузли хорижий журналларда нашр этилган ушбу (Адванcед Материалс 36, 3 2024, пп. 2306990, ИФ=25,81; АCС Апплиед Материалс & Интерфаcес 15, 24, 2023, пп. 29643–29652, ИФ= 8,5; Чинесе Жоурнал оф Полймер Сcиенcе 40, 2022, пп.147–156, ИФ= 4,1; Интернатионал Жоурнал оф Қуантум Чемистрй 124, (1) 2024, пп. э27254, ИФ= 2,3;) мақолаларда БТЗ бирикмалари кўпинча кучли интермолекулалараро π-π боғлам ўзаро таʻсирини кўрсатади ва узоқ масофали тартибланганлигини, полимер қуёш элементи қурилмаларида нисбатан кам энергия йўқотилиши ва юқори самарадорлик бўйича тадқиқот натижаларини олишда ва тушунтиришда фойдаланилган. 
Кейинги иқтибосларда полимер қуёш элементларнинг (ПҚЕ) ишлаши янги ёруғлик йиғувчи материалларнинг сўнгги ривожланиши туфайли сезиларли даражада яхшиланганлигини ҳамда ПҚЕларда н-типли материаллар сифатида қўлланиладиган ИТИC ва Й6 каби фуллерен бўлмаган тузилмали аксепторлар п-типли конжугацияланган полимерлар билан қўшимча ютилишни таʻминлаши ва ёруғлик энергиясини максимал даражада электр энергиясига айлантириб беришини тушунтиришда қўлланилган.
Кейинги иқтибосларда п-конжугацияланган полимерларнинг бир тури сифатида донор(Д)-аксептор(А) полимерлари полимер занжирларида ҳам электрон, ҳам ковак ташувчи тузилмаларга эга эканлиги, бу эса оптик-электрон қурилмаларда заряд ташиш самарадорлигини самарали оширишда тадқиқотларида фойдаланилган.
Аггрегате (5) 2024-йил журналида нашр қилинган “Стериc ҳиндранcе индуcед лоw эхcитон биндинг энергй энаблес лоw-дривинг-форcе органиc солар cеллс” мавзусидаги мақоламиздаги тадқиқот натижаларимиз нуфузли хорижий журналларда нашр этилган ушбу (Дес анд Пигменц  237 (2025) пп.112713, ИФ=4,1; Пҳйсиcа Б: Cонденсед Маттер, 701 (2025) пп. 416952, ИФ= 2,8; Полймер Чемистрй 2025, 16, пп. 475–483, ИФ=4,1; Солар РРЛ 2025, пп. 1-9, ИФ= 6;) экситонларнинг боғланиш энергиясини пасайтириш орқали экситонларнинг эркин заряд ташувчиларга термал диссоциациясини осонлаштиради, бунда зарядни ажратиш ва ташишни ортади, бу эса ўз навбатида фотоволтаик қурилмалар ва полимер қуёш элементларида энергия ўзгартириш самарадорлигини оширшда фойдаланилган.
Кейинги иқтибосларда ғалаёнланган экситонлар аксепторда заряд ташувчиларга ажралиши билан аксептордан Д18-Cл донорга коваклар тез узатилиши, донор полимерининг ютилиш соҳаси ўрта диапазонда ва фуллеренсиз аксепторлар қисқа тўлқин диапазонида ёруғликнинг ютилишини сезиларли даражада оширди ва энергия йўқотилишини камайтирди, бу эса энергия ўзгартириш самарадорлигини 20% дан ошишига олиб келишини тушунтиришда фойдаланган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish