Убайдуллаев Малик Шавкатовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи): Атмосферада радиоактив моддаларнинг мезомаштабли кўчиши ва диффузияси жараёнларини моделлаштириш, 05.01.07 - Математик моделлаштириш. Сонли усуллар ва дастурлар мажмуи (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.3.PhD/Т4871. 
Илмий раҳбар: Ахмедов Дилшот Дилмурадович, техника фанлари фалсафа доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Рақамли технологиялар ва сунъий интеллектни ривожлантириш илмий-тадқиқот институти.
Илмий кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, Илмий кенгаш рақами: Рақамли технологиялар ва сунʼий интеллектни ривожлантириш илмий-тадқиқот институти, DSc.13/30.12.2021.Т.142.01.
Расмий оппонентлар: Эшматов Бахтиёр Хасанович - физика-математика фанлари доктори, доцент; Шафиев Турсун Рустамович - техника фанлари боъйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади атмосферада радиоактив моддалар тарқалишининг мезомасштабли жараёнларини математик моделларини, экологик мониторинг ва радиацион хавфсизликни назорат қилиш масалаларини ечиш учун сонли алгоритмлар ва дастурий таъминотлар мажмуасини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
метеорологик шароитлар, ёғингарчилик ёрдамида ювилиш, чўкиш ва радионуклидларнинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда атмосферада радиоактив моддаларнинг кўчиши ва диффузияси жараёнининг математик модели такомиллаштирилган;
чизиқли алгебраик тенгламалар тизимини ҳисоблаш босқичларини параллеллаштириш асосида вақт ва фазовий ўзгарувчиларга нисбатан юқори тартибли аниқликка эга бўлган атмосферадаги радиоактив моддалар консентрацияси майдонларини ҳисоблашнинг самарали алгоритми ишлаб чиқилган;
метеорологик шароитларни, ҳудуднинг хусусиятларини, радиоактив заррачаларнинг хусусиятларини ва вақт бўйича ташланма массасининг ўзгаришига таъсир қилувчи тегишли физик омилларни ҳисобга олган ҳолда атмосферада радиоактив моддаларнинг турбулент кўчиши мезомасштабли жараёнининг скрининг модели ишлаб чиқилган;
моделлаштиришнинг юқори аниқлиги ва турғунлигини таъминлайдиган Ван Леер чекловчиси билан ярим ошкормас Кранк-Николсон схемаси ва иккинчи тартибли ТВД схемасининг комбинацияси асосида атмосферада радиоактив моддаларни турбулент кўчишининг мезомасштабли жараёни масаласини сонли ечиш алгоритми ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Саноат ҳудудлари атмосферасининг экологик ҳолатини таҳлил қилиш, баҳолаш ва башорат қилиш учун математик моделлар, сонли алгоритмлар ҳамда уларнинг дастурий таъминотини қўллаш асосида:
Атмосферанинг чегара қатламидаги ифлослантирувчи аралашма консентрациясини ҳисоблаш ва тасвирлаш учун математик ва дастурий таъминот ишлаб чиқилган. Дастурий таъминот зарарли заррачаларнинг физик-механик хусусиятларини, ўсимликларнинг ютиш қобилиятини ва жойнинг релефини ҳисобга олади. Мазкур дастурий таъминот “505-сонли МКМК” МЧЖ фаолиятига жорий этилди (Ўзбекистон Республикаси Самарқанд вилояти ҳокимлигининг 2024-йил 6-сентябрдаги 07-07/732-сонли маълумотномаси). Жорий этиш натижасида асфалт ишлаб чиқаришда технологик ускуналардан чиқадиган зарарли аралашмаларнинг атмосферадаги консентрациясини башорат қилиш аниқлиги 10-12 фоизга оширилган.
Саноат зоналари яқинидаги атмосферада ва ер юзасида аерозол заррачаларининг консентрациясини ҳисоблашни автоматлаштириш учун математик ва дастурий таъминот ишлаб чиқилган. Ишлаб чиқилган дастурий таъминот заррачаларнинг физик-механик ва кимёвий хусусиятларини, шунингдек, об-ҳаво шароитлари ва атроф-муҳитнинг ютиш қобилиятини ҳисобга олади. Ушбу тизим “Жомбой яшил чироқлари” МЧЖ фаолиятига жорий этилди (Ўзбекистон Республикаси Самарқанд вилояти ҳокимлигининг 2024-йил 6-сентябрдаги 07-07/732-сон маълумотномаси). Натижада, тозалаш ускуналарига ўз вақтида техник хизмат кўрсатиш бўйича асосли қарорлар қабул қилиш имконияти яратилган. Бундан ташқари, цемент ва қурилиш аралашмаларини ишлаб чиқаришда рухсат этилган чиқиндилар меъёрлари бузилишининг олдини олиш орқали молиявий ва меҳнат харажатлари 6-8 фоизга камайишига эришилган.
Атмосферада ва ер юзаси сатҳидаги майда заррачалар консентрациясини ҳисоблаш ҳамда визуаллаштириш учун мўлжалланган математик ва дастурий таъминот, аралашмаларнинг физик-механик хусусиятларини, шунингдек, ҳудуднинг об-ҳаво шароити ва релефини инобатга олган ҳолда, “Ширинкент нури” МЧЖ фаолиятига жорий этилди (Ўзбекистон Республикаси Самарқанд вилояти ҳокимлигининг 2024-йил 6-сентябрдаги 07-07/732-сонли маълумотномаси). Жорий этиш натижасида донни майдалаш ва пўстлоғини ажратиш қурилмаларининг ишлаши пайтида атмосферадаги зарарли моддалар консентрациясини баҳолаш аниқлиги 9-11 фоизга оширилган.