Алиева Кумуш Баҳодир қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертация ҳимояси ҳақидаги эълон
I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Ўзбекистон флорасидаги Элймус Л. туркуми”, 03.00.05 - Ботаника (биология фанлари).
Диссертация мавзуси роъйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/B1241.
Илмий раҳбар: Тожибаев Комилжон Шаробитдинович, биология фанлари доктори, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ботаника институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ботаника институти, DSc.02/30.12.2019.В.39.01.
Расмий оппонентлар: Тошпўлат Файзуллаевич Ражабов, биология фанлари доктори; Бешко Наталя Юревна, биология фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон флорасидаги Элймус туркумининг хилма-хиллигини аниқлаш, конспектини тузиш ва кенг кўламли таҳлилини амалга ошириш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Илм-фан учун янги тур — Элймус узбекистаниcус Усупбаев & Алиева тавсифланди, шунингдек, Ўзбекистон флораси Э. маcрочаетус (Невски) Тзвелев ва Э. лачнопҳйллус (Овcз. & Сидоренко) Тзвелев турлари билан тўлдирилди;
Ўзбекистон флорасида учрайдиган Элймус туркуми Антҳосачне (Стеуд.) Тзвелев ва Гоулардиа (Ҳусн.) Тзвелев сексияларига мансуб 11 турнинг замонавий конспекти тузилди. Барча турлар учун рақамли фотоиллюстрациялар тайёрланди;
Турларни асосий морфологик белгилар асосида аниқлаш учун дихотомик аниқлагич калит яратилди;
Геобоғланган маълумотлар асосида Ўзбекистоннинг ботаник-географик раёнлари ва асосий тоғ тизмалари кесимида географик таҳлил олиб борилди, бу Элймус туркумига мансуб турларнинг мамлакат ҳудудидаги тарқалиши ҳақидаги замонавий тасаввурларни кенгайтиришга хизмат қилди;
Ўзбекистон флорасига мансуб Элймус туркумининг 11 тури молекуляр жиҳатдан таҳлил қилинганда, хлоропластга асосланган филогенетик дарахтда Ўзбекистон флорасига мансуб Элймус 11 тури, ядровий ИЦ дарахтига кўра Антҳосачне сексияси турлари монофилетик клада ҳосил қилиб ажралганлиги туркум ичида филогенетик қардошлик мавжудлиги ва умумий келиб чиқишга эга эканлигини кўрсатади.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбекистон флорасида тарқалган Элймус туркуми турларини тадқиқ қилишда олинган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистон флорасидаги Элймус турларининг хилма-хиллиги ва тарқалиши бўйича (ҳттпс://дои.орг/10.15468/й5б8ҳу) маʼлумотлар тоʻплами Глобал биохилма-хиллик ахборот тизимига (ГБИФ) жорий этилган (28.12.2023). Натижада, Ўзбекистон ҳудудидаги Элймус турларининг географик тарқалиши ва филогенияси бўйича глобал ахборот базасидаги маʼлумотларни муайян даражада бойитиш имконини берган;
молекуляр-генетик таҳлиллар асосида олинган барча нуклеотидлар кетма-кетликлари ПҚ222997, ПҚ223000, ПҚ301177, ПҚ222996, ПҚ222999, ПҚ2230011, ПВ0223771, ПВ036609, ПҚ2230041, ПҚ223008, ПҚ227098 (нрДНА (ИЦ)); ПҚ380098, ПҚ385828, ПҚ380099, ПҚ385829, ПҚ385830, ПҚ3858311, ПҚ4504432, ПВ0543261, ПҚ3858322, ПВ054327, ПҚ4504452, ПҚ450446, ПҚ362383 (cпДНА) рақамлари остида НCБИ ГенБанк (ҳттпс://www.нcби.нлм.ниҳ.гов/) да сақланган. Интеграциялашган ёндашувдан фойдаланиш Ўзбекистон флорасидаги Элймус туркуми турлари таксономияси бўйича янги маълумотларни олиш имконини берган, бу нафақат маҳаллий турлар хилма-хиллигини сезиларли даражада тўлдирди, балки минтақавий (Марказий Осиё) миқёсда замонавий ғояларни кенгайтирди, фан учун номаълум бўлган янги турни аниқлаш имконини берган;
ўтказилган тадқиқотлар давомида “Ўзбекистон флораси” лойиҳаси ходимлари билан ҳамкорликда 380 дан ортиқ гербарий намуналари йиғилди. Элймус туркумига оид барча намуналар танқидий қайта кўриб чиқилди, тўлиқ ҳужжатлаштирилди ва диссертация муаллифи томонидан Ўзбекистон Миллий гербарий фондига (ТАШ) доимий сақлаш учун топширилди (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2025-йил 27-февралдаги 4/1255-499-сонли маълумотномаси асосида). Натижада, Ўзбекистон ҳудудида тўпланган янги гербарий намуналар ТАШнинг Марказий Осиё бўлими коллекциясидаги ғалладошлар тўпламини бойитди.
