Қуронбоева Мохинур Одилбек қизи
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармогʻи номи): “Фиcус cариcа ва Морус мултиcаулис ўсимликлари полисахаридларининг тузилиши, уларнинг биологик фаолликлари”, 02.00.10 - Биоорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.4.PhD/К891.
Илмий раҳбар: кимё фанлари номзоди Жауинбаева Клара Сагиндиковна
Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР ФА академик С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: ЎзР ФА академик С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти, DSc. 02/30.01.2020.К/Т.104.01.
Расмий оппонентлар: Нормахаматов Нодирали Сахобаталиевич, кимё фанлари доктори; Шомуротов Шавкат Абдуганиевич, кимё фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон ҳудудида ўсувчи Фиcус cариcа ва Морус мултиcаулис ўсимликлари баргларидан полисахаридларни ажратиб олиш, уларнинг хоссалари, тузилиши ва биологик фаолликларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Фиcус cариcа (ГГ-Фc) ва Морус мултиcаулис (ГГ-Мм) ўсимликлари полисахаридлари глюкогалактанлардан ташкил топганлиги аниқланган. Фиcус cариcа (ГГ-Фc) макромолекуласининг асосий занжири β-1→3 гликозид боғларидан ташкил топган галактоза қолдиқларидан иборат бўлиб, бир-бирларидан глюкоза қолдиқларининг боғланиши билан фарқ қилган. ГГ-Фc таркибидаги глюкоза қолдиқлари β-1→3, β-1→6, β-1→4 гликозид боғлари билан боғланган глюкогалактан бўлса, ГГ-Мм макромолекуласи кам тармоқланган полисахарид бўлиб, асосий занжири α-1→3 галактоза қолдиғидан ташкил топган. Ён занжиридаги глюкоза қолдиғи асосий занжирдаги галактозанинг C-4 атомига бирикканлиги билан изоҳланган;
Фиcус cариcа ва Морус мултиcаулис пектин моддаларини қисман кислотали гидролиз қилиш натижасида, асосий занжири α-1→4 галактуронандан ташкил топганлиги, Морус мултиcаулис пектин моддасининг асосий занжири рамногалактуронлардан иборат эканлиги аниқланган;
Фиcус cариcа ўсимлигидан ажратиб олинган сувда эрувчан полисахариди яллигʻланишга қарши, Морус мултиcаулис ўсимлигининг сувда эрувчан полисахариди ΙΙ тип диабетга қарши юқори фаолликни намоён қилиши аниқланган;
илк бор Морус мултиcаулис ўсимлигидан ажратиб олинган пектин моддасининг ацетамизол субстанцияси билан сувда эрувчан комплексини олишнинг муқобил шароити ишлаб чиқилган. Морус мултиcаулис ўсимлиги пектин моддасининг этерификацияланиш даражасининг пастлиги, унинг таркибидаги эркин карбоксил (CООҲ) гуруҳлари миқдори юқори эканлиги аниқланган ва унинг ацетамизол билан ион боғ орқали комплекс ҳосил қилганлигини ИҚ, СЕМ, ЭДС усулларида исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Фиcус cариcа, Морус мултиcаулис ўсимлиги баргидан ажратиб олинган сувда эрувчан полисахаридлари, пектин моддалари, уларнинг макромолекуласи тузилиши ва биологик хоссаларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
2022-2024 йилларда Ўсимлик моддалари кимёси институтининг Юқори молекулали ўсимлик моддалари кимёси лабораториясида олиб борилган фундаментал тадқиқотлар доирасида Фиcус cариcа баргларидан ажратиб олинган сувда эрувчан полисахарид макромолекуласи тузилиши, физик кимёвий хоссалари, ҳамда уларнинг яллиғланишга қарши, аналгетик (оғриқ қолдирувчи) ва антипиретик (иситмани пасайтирувчи) фаолликлари аниқланган. Мазкур натижалар институтнинг базавий ҳисоботларига киритилган ( Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг 2024-йил 27- декабрдаги №4/1255-2911-сон маълумотномаси). Натижада полисахаридлар асосида сувда эрувчан биологик фаол қўшимча (БФҚ) ёки яллиғланишга қарши табиий дори воситаси яратиш имкониятини беради;
Морус мултиcаулис ўсимлиги баргидан ажратиб олинган сувда эрувчан полисахаридлар ИИ тип қандли диабетга қарши (гипогликемик) фаоллик намоён қилганлиги аниқланган. Бу натижалар институтнинг Юқори молекулали ўсимлик моддалари кимёси лабораториясида 2022–2024 йилларда олиб борилган фундаментал тадқиқотлар доирасида ўрганилган ва базавий илмий ҳисоботларига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг 2024-йил 18-декабрдаги №4/1255-2807-сон маълумотномаси). Олинган илмий натижалар келгусида сувда эрувчан биологик фаол қўшимча (БФҚ) ёки табиий антидиабетик воситаси яратиш имкониятини беради;
Морус мултиcаулис пектин моддасининг ацетамизол субстанцияси билан комплексининг гелминтларга қарши фаоллиги қўйларда синаб кўрилган ва олинган ижобий натижалар ЎзР Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ветеринария чорвачиликни ривожлантириш қўмитаси томонидан тасдиқланган (2025-йил 15-январ, №109/02-23 –сон маълумотнома). Натижада гелминтларга қарши юқори самарали сувда осон эрувчан антигелминт комплексни олиш ва амалиётда қўллаш имкони яратилган.