Жуманиёзова Махинур Мансурбек қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақидаги эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Темир танқислиги анемияси мавжуд бўлган мактаб ёшидаги болаларда стоматологик саломатликнинг тиббий ижтимоий ҳолатига баҳо бериш”, 14.00.21 –Стоматология. 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.4.PhD/Tib3194.
Илмий раҳбар: Камолова Феруза Рахматиллоевна, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро давлат тиббиёт институти, 04/27.09.2024.Tib.93.03.
Расмий оппонентлар: Хабибова Назира Насуллоевна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Муртазаев Саидмуродхон Саидаълоевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Доғистон давлат тиббиёт университети (Россия Федерецияси).
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади темир етишмовчилиги анемиясига чалинган мактаб ёшидаги болаларда стоматологик саломатликнинг тиббий-ижтимоий жиҳатларини ўрганиш ва баҳолаш, шунингдек, кўрсатилаётган стоматологик ёрдамни такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
илк бор, темир танқислиги анемияси ташхиси билан доимий тиббий назоратда бўлган 6–17 ёшли болаларда стоматологик статуснинг клиник, демографик ва ижтимоий кўрсаткичлари комплекс ўрганилиб, мактаб ёшидаги болаларда ТТА фонида стоматологик патологиялар (кариес, гингивит, периодонтит, эмал гипоплазияси ва бошқалар) нинг юқори учраш частотаси асосланган;
илк бор, темир танқислиги анемияси мавжуд болаларда ёш гуруҳлари бўйича стоматологик кўрсаткичлар – гигиеник индекс (ГИ), папилляр-маргинал-альвеоляр индекс (ПМА), тиш эмалининг резистентлик тести (ТЭР) ва кариес интенсивлиги (КЭ) комплекс баҳоланиб, ТТА мавжуд болаларда бу кўрсаткичларнинг статистик жиҳатдан ишончли равишда юқори эканлиги ва уларда кариеснинг декомпенсацияланган тури кўпроқ учраши аниқланган;
темир танқислиги анемияси билан оғриган болалар гуруҳида оғиз суюқлигидаги лизоцим даражасининг икки баравар пасайиши қайд этилган, бу ҳолат оғиз бўшлиғининг ҳимоя тўсиғини таъминловчи биринчи босқич бўлган носпецифик секретор иммунитетнинг етишмовчилиги ва умумий ҳимоя тизимининг заифлашганлигини кўрсатувчи биологик маркер эканлиги асосланган;
темир танқислиги анемияси билан оғриган болаларда стоматологик касалликларни барвақт аниқлаш ва олдини олишга қаратилган, уларнинг ёш ва иммунологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган профилактик-клиник тавсиялар комплекси шакллантирилган ва унинг самарадорлиги тадқиқот доирасида илмий асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг илмий-тадқиқот ишлари натижаларини амалиётга тадбиғи бўйича 2025 йил 10 мартдаги 13/34– сон хулосасига кўра:
биринчи илмий янгилик: илк бор, темир танқислиги анемияси ташхиси билан доимий тиббий назоратда бўлган 6–17 ёшли болаларда стоматологик статуснинг клиник, демографик ва ижтимоий кўрсаткичлари комплекс ўрганилиб, мактаб ёшидаги болаларда ТТА фонида стоматологик патологиялар (кариес, гингивит, периодонтит, эмал гипоплазияси ва бошқалар) нинг юқори учраш частотаси асосланган; Илмий янгиликнинг аҳамияти: темир танқислиги анемияси бор, хамда стоматологик касалликлари мавжуд мактаб ёшигача бўлган болаларни даволаш алгоритми ишлаб чиқилди, у ташхис қўйиш ва ушбу тоифадаги беморларни бошқариш тактикасини аниқлашга ёрдам берган; Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Хоразм вилоят Урганч шаҳар 3-сон поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; №58-12-173-DOP/2025), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Хоразм вилоят кўп тармоқли марказий поликлиникаси бўйича буйруқ (11.2.2025 й.; 238-12-180-TB/2025), Хоразм вилоят болалар   кўп тармоқли маркази бўйича буйруқ (19.11.2024 й.; №196-I), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Навоий вилоят Навоий шаҳар 2-сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; 72-5-79-DOP/2025-сон)  билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: Болалар ёшида организм тизимларидаги турли бузилишлар билан кечадиган бир қатор касалликлар оқибатида келиб чиқадиган стоматологик касалликларни ташхислашда катор муаммоларни хал қилиш эхтиёжи туғилади. Соматик касалликлари мавжуд болаларда стоматологик касалликларни олдини олиш ва уларни ўз вақтида даволаш долзарб муаммо хисобланиб, бу хар қандай ривожланаётган давлатнинг тиббий-ижтимоий хусусиятига бахо беради. Иқтисодий самарадорлиги: касалликнинг ижтимоий-иқтисодий мохиятини ва болалардаги темир танқислигини ижтимоий ахамиятга эга эканлигини хисобга оладиган бўлсак, ушбу тоифадаги беморлар билан амалиётда қуйидаги алгоритмни қўллаш мақсадга мувофиқ деб хисоблаймиз. Тиш касалликлари мавжуд бўлган болаларни даволаш   иқтисодий самарадорлиги давлат харажатлари асосида хисоблаб чиқилган. Хулоса: Биз ўрганган болаларнинг аксарияти оғиз бўшлиғи гигиеник холати ёмон ёки жуда ёмонлигини ва уларда тиш пасталари ва шёткаларидан қандай фойдаланиш, хамда тишларни қандай тозалаш кетма – кетлиги хақида маълумотлари йўқлигини кўрсатди. Болалардан сўровнома олиш натижасида болаларда оғиз бўшлиғини парвариш қилиш бўйича билимларнинг паст даражаси, ҳамда болаларда кариес билан касалланиш хавфи омиллари ва касаллик ривожланиши олдини олиш бўйича кариесга қарши профилактик чораларнинг мавжудлиги ҳақида ахборотнингг етишмаслиги билан тушунтирилади;
иккинчи илмий янгилик: илк бор, темир танқислиги анемияси мавжуд болаларда ёш гуруҳлари бўйича стоматологик кўрсаткичлар – гигиеник индекс (ГИ), папилляр-маргинал-альвеоляр индекс (ПМА), тиш эмалининг резистентлик тести (ТЭР) ва кариес интенсивлиги (КЭ) комплекс баҳоланиб, ТТА мавжуд болаларда бу кўрсаткичларнинг статистик жиҳатдан ишончли равишда юқори эканлиги ва уларда кариеснинг декомпенсацияланган тури кўпроқ учраши аниқланган; Илмий янгиликнинг аҳамияти: мактаб ёшидаги болаларда организмдаги темир танқислиги сурункали етишмовчилик ҳолати бўлиб, кўплаб патологик ҳолатлар учун ноқулай преморбид фон бўлиб хизмат қилади; гипоксия ва сидеропеник синдром шиллиқ қаватнинг янгиланишини секинлаштиради, ҳалокатли жараёнларни тезлаштиради, оксидловчи стрессни келтириб чиқаради ва оғиз суюқлигининг ферментатив функцияларини секинлаштиради; Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Хоразм вилоят Урганч шаҳар 3-сон поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; №58-12-173-DOP/2025), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Хоразм вилоят кўп тармоқли марказий поликлиникаси бўйича буйруқ (11.2.2025 й.; 238-12-180-TB/2025), Хоразм вилоят болалар   кўп тармоқли маркази бўйича буйруқ (19.11.2024 й.; №196-I), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Навоий вилоят Навоий шаҳар 2-сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; 72-5-79-DOP/2025-сон)  билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: Болалар ёшида организм тизимларидаги турли бузилишлар билан кечадиган бир қатор касалликлар оқибатида келиб чиқадиган стоматологик касалликларни ташхислашда катор муаммоларни хал қилиш эхтиёжи туғилади. Соматик касалликлари мавжуд болаларда стоматологик касалликларни олдини олиш ва уларни ўз вақтида даволаш долзарб муаммо хисобланиб, бу хар қандай ривожланаётган давлатнинг тиббий-ижтимоий хусусиятига бахо беради. Иқтисодий самарадорлиги: касалликнинг ижтимоий-иқтисодий мохиятини ва болалардаги темир танқислигини ижтимоий ахамиятга эга эканлигини хисобга оладиган бўлсак, ушбу тоифадаги беморлар билан амалиётда қуйидаги алгоритмни қўллаш мақсадга мувофиқ деб хисоблаймиз. Тиш касалликлари мавжуд бўлган болаларни даволаш   иқтисодий самарадорлиги давлат харажатлари асосида хисоблаб чиқилган.  Хулоса: Стоматологик касалликлар таркибида кариес-75,8%, сурункали периодонтит-28,6% устунлик қилади, барча ҳолларда полиморбидлик қайд этилди. Шу билан бирга анемиянинг бу шакли кўпроқ ошқозон - ичак тракти касалликлари - 83.2% ва сийдик йўли инфекцияси-38.4% билан бирга келди;
учинчи илмий янгилик: темир танқислиги анемияси билан оғриган болалар гуруҳида оғиз суюқлигидаги лизоцим даражасининг икки баравар пасайиши қайд этилган, бу ҳолат оғиз бўшлиғининг ҳимоя тўсиғини таъминловчи биринчи босқич бўлган носпецифик секретор иммунитетнинг етишмовчилиги ва умумий ҳимоя тизимининг заифлашганлигини кўрсатувчи биологик маркер эканлиги асосланган; Илмий янгиликнинг аҳамияти: Болаларда учрайдиган стоматологик касалликларни ўз вақтида аниқлаш ва самарали бошқариш мақсадида илғор даволаш режаларини ишлаб чиқиш, шунингдек стоматологлар, педиатрлар ва умумий амалиёт шифокорлари учун профилактиканинг энг самарали усулларини белгилаш — профилактик тадбирларнинг самарадорлигини ошириш ва касалликлар тарқалишини камайтириш имконини беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Хоразм вилоят Урганч шаҳар 3-сон поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; №58-12-173-DOP/2025), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Хоразм вилоят кўп тармоқли марказий поликлиникаси бўйича буйруқ (11.2.2025 й.; 238-12-180-TB/2025), Хоразм вилоят болалар   кўп тармоқли маркази бўйича буйруқ (19.11.2024 й.; №196-I), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Навоий вилоят Навоий шаҳар 2-сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; 72-5-79-DOP/2025-сон)  билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: Болалар ёшида организм тизимларидаги турли бузилишлар билан кечадиган бир қатор касалликлар оқибатида келиб чиқадиган стоматологик касалликларни ташхислашда катор муаммоларни хал қилиш эхтиёжи туғилади. Соматик касалликлари мавжуд болаларда стоматологик касалликларни олдини олиш ва уларни ўз вақтида даволаш долзарб муаммо хисобланиб, бу хар қандай ривожланаётган давлатнинг тиббий-ижтимоий хусусиятига бахо беради.  Иқтисодий самарадорлиги: касалликнинг ижтимоий-иқтисодий мохиятини ва болалардаги темир танқислигини ижтимоий ахамиятга эга эканлигини хисобга оладиган бўлсак, ушбу тоифадаги беморлар билан амалиётда қуйидаги алгоритмни қўллаш мақсадга мувофиқ деб хисоблаймиз. Тиш касалликлари мавжуд бўлган болаларни даволаш   иқтисодий самарадорлиги давлат харажатлари асосида хисоблаб чиқилган. Хулоса: Алгоритмни амалда қўллаш анемия билан оғриган болаларда касалликни ташхислаш ва даволаш чора-тадбирларни олиб бориш давомида стоматологик  хизмат кўрсатиш сифатини яхшилайди, келгусида шу туркумдаги беморларни даволаш узлуксизлигини таъминлайди,  касаллик ва ногиронликни камайтиради, давлат харажатларини битта бемор учун ўртача 325 минг сўм тежаш имконини беради.
тўртинчи илмий янгилик: темир танқислиги анемияси билан оғриган болаларда стоматологик касалликларни барвақт аниқлаш ва олдини олишга қаратилган, уларнинг ёш ва иммунологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган профилактик-клиник тавсиялар комплекси шакллантирилган ва унинг самарадорлиги тадқиқот доирасида илмий асосланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти шунда намоён бўладики, олинган маълумотлар соғлиқни сақлаш соҳаси учун қимматли тавсиялар ишлаб чиқиш имконини беради. Болаларда учрайдиган стоматологик касалликларни ўз вақтида аниқлаш ва самарали бошқариш мақсадида илғор даволаш режаларини ишлаб чиқиш, шунингдек стоматологлар, педиатрлар ва умумий амалиёт шифокорлари учун профилактиканинг энг самарали усулларини белгилаш — профилактик тадбирларнинг самарадорлигини ошириш ва касалликлар тарқалишини камайтириш имконини беради. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Хоразм вилоят Урганч шаҳар 3-сон поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; №58-12-173-DOP/2025), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Хоразм вилоят кўп тармоқли марказий поликлиникаси бўйича буйруқ (11.2.2025 й.; 238-12-180-TB/2025), Хоразм вилоят болалар   кўп тармоқли маркази бўйича буйруқ (19.11.2024 й.; №196-I), Хоразм вилоят болалар  стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (12.05.2025 й.; №31I), Навоий вилоят Навоий шаҳар 2-сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (5.2.2025 й.; 72-5-79-DOP/2025-сон)  билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: Болалар ёшида организм тизимларидаги турли бузилишлар билан кечадиган бир қатор касалликлар оқибатида келиб чиқадиган стоматологик касалликларни ташхислашда катор муаммоларни хал қилиш эхтиёжи туғилади. Соматик касалликлари мавжуд болаларда стоматологик касалликларни олдини олиш ва уларни ўз вақтида даволаш долзарб муаммо хисобланиб, бу хар қандай ривожланаётган давлатнинг тиббий-ижтимоий хусусиятига бахо беради.  Иқтисодий самарадорлиги: касалликнинг ижтимоий-иқтисодий мохиятини ва болалардаги темир танқислигини ижтимоий ахамиятга эга эканлигини хисобга оладиган бўлсак, ушбу тоифадаги беморлар билан амалиётда қуйидаги алгоритмни қўллаш мақсадга мувофиқ деб хисоблаймиз. Тиш касалликлари мавжуд бўлган болаларни даволаш   иқтисодий самарадорлиги давлат харажатлари асосида хисоблаб чиқилган. Хулоса: Болалардан сўровнома олиш натижасида болаларда оғиз бўшлиғини парвариш қилиш бўйича билимларнинг паст даражаси, ҳамда болаларда кариес билан касалланиш хавфи омиллари ва касаллик ривожланиши олдини олиш бўйича кариесга қарши профилактик чораларнинг мавжудлиги ҳақида ахборотнингг етишмаслиги билан тушунтирилади;