Хасанова Мафтуна Алишер қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи): “Масжидлар архитектураси ва уларнинг композицион-типологик ечимлари: анъана ва замонавийлик (Тошкент шаҳри мисолида)”, 18.00.01–Архитектура назарияси ва тарихи. Архитектура ёдгорликларини таъмирлаш ва тиклаш (архитектура).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.3.PhD/А116.
Илмий тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Тошкент архитектура-қурилиш университети.
Илмий раҳбар: Маматмусаев Тохир Шайдулович, архитектура фанлари доктори (DSc), профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент архитектура-қурилиш университети, PhD.03/08.05.2024.А.11.02.
Расмий оппонентлар: Уралов Ахтам Синдарович, архитектура фанлари доктори, профессор; Абдураҳимов Рустам Ботиржанович, архитектура фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Камолиддин Бекзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Тошкент масжидлари архитектурасини очиб бериш ва уларнинг композицион-типологик ечимларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тарихий масжидлар тарҳий ечимида квадрат, тўғри тўртурчак шакллар устуворлик қилган бўлса, бугунги кунда барпо этилаётган замонавий масжидлар типологиясида саккизқиррали (баъзида тўққизқиррали), квадрат, айланасимон, “ҳи-теч”, тўғри тўртбурчак каби режавий шакллар устуворлик касб этаётганлиги аниқланган;
ХИХ асрнинг 2-ярми – ХХ аср бошларида Тошкентда масжидлар сони ўзгариб турганлиги, жумладан 1868 йилда 297 та, 1873 йилда 248 та, 1911 йилда 345 та, 1912 йилда 333 та масжид бўлганлиги, шаҳарнинг европа қисмида ҳам масжидлар кўпайиб, 1911 йилда уларнинг сони 12 тага етганлиги далилланган;
замонавий масжидлар архитектурасини шакллантиришда пештоқ, минора, гумбаз каби анъанавий ҳажмий-композисиявий элементлар муҳим аҳамият касб этаётганлиги асосланган;
Тошкент шаҳрида бугунги кунда фаолият кўрсатаётган 135 та масжидларнинг жойлашув ўрни Тошкент шаҳри харитасида белгиланиб, масжидлар қурилиш услубларига кўра анъанавий (82 та), хориж таъсирида (49 та), “ҳи-теч” (4 та) каби учта турга ажратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Масжидлар архитектураси ва уларнинг типологик ечимлари (Тошкент шаҳри мисолида) мавзуси юзасидан ишлаб чиқилган услубий ва амалий таклифлар асосида:
тарихий масжидлар тарҳий ечимида квадрат, тўғри тўртурчак шакллар устуворлик қилган бўлса, бугунги кунда барпо этилаётган замонавий масжидлар типологиясида саккизқиррали (баъзида тўққизқиррали), квадрат, айланасимон, “ҳи-теч”, тўғри тўртбурчак каби режавий шакллар устуворлик касб этаётганлиги аниқланганлиги ҳамда ХИХ асрнинг 2-ярми – ХХ аср бошларида Тошкентда масжидлар сони ўзгариб турганлиги, жумладан 1868 йилда 297 та, 1873 йилда 248 та, 1911 йилда 345 та, 1912 йилда 333 та масжид бўлганлиги, шаҳарнинг европа қисмида ҳам масжидлар кўпайиб, 1911 йилда, уларнинг сони 12 тага етганлиги далилланганлиги юзасидан таклифлар Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлиги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитаси фаолиятларида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлигининг 2025 йил 23 июндаги 04-10/2535-сон, Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 2025 йил 27 июндаги 02-02/1847-сон маълумотномалари). Натижада Тошкент масжидларининг ривожланиш босқичлари, типологик ечимлари ва сонлари хусусида аниқ тасаввур ҳосил қилиш имкони яратилган;
замонавий масжидлар архитектурасини шакллантиришда пештоқ, минора, гумбаз каби анъанавий ҳажмий-композисиявий элементлар муҳим аҳамият касб этаётганлиги асосланганлиги ҳамда Тошкент шаҳрида бугунги кунда фаолият кўрсатаётган 135 та масжидларнинг жойлашув ўрни Тошкент шаҳри харитасида белгиланиб, масжидлар қурилиш услубларига кўра анъанавий (82 та), хориж таъсирида (49 та), “ҳи-теч” (4 та) каби учта турга ажратилганлиги юзасидан таклифлар Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлиги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитаси фаолиятларида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлигининг 2025 йил 23 июндаги 04-10/2535-сон, Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 2025 йил 27 июндаги 02-02/1847-сон маълумотномалари). Натижада бугунги кунда фаолият олиб бораётган Тошкент масжидларининг қурилиш услублари ва уларнинг архитектураси бўйича илмий асосланган хулосалар олиш имконияти яратилган.