Исакова Муқаддас Бадировнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи “Имконияти чекланган аҳоли учун ихтисослашган марказларнинг архитектура муҳитини ташкил этиш тамойиллари”, 18.00.02– Раёнлаштириш. Шаҳарсозлик. Қишлоқ турар-жойларини режалаштириш.Ландшафт архитектураси. Бино ва иншоотлар архитектураси (архитектура).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.4.PhD/А78.
Илмий раҳбар: Назарова Динара Анваровна, архитектура бўйича фалсафа доктори (PhD), профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент архитектура қурилиш университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент архитектура-қурилиш университети, PhD.03/08.05.2024.А.11.02.
Расмий оппонентлар: Раҳимов Камол Жалолович  техника фанлари доктори, профессор; Матниязов Зафар Эркинович, архитектура фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), профессор
Етакчи ташкилот: “Ўзшаҳарсозлик” ЛИТИ ДК
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади имконияти чекланган аҳоли учун инклюзив универсал муҳит ечимлари ва ихтисослашган марказларни ташкил этиш тамойилларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
кўзи ожизлар ва таянч-ҳаракат тизими бузилган инсонлар ҳаракатланиш траекторияларини аниқлаш орқали муҳим обектлар ва ҳудудий жойлашувига кўра 300 метрли радиус диапазон ичида асосий хизмат кўрсатиш, тиббий ва реабилитация муассасалари, тезкор ёрдам пунктлари ва ҳаракатланишни қўллаб-қувватловчи инфратузилма элементлари жойлаштирилиши; бирламчи обектларга нисбатан 50-100 метр, кундалик фойдаланиладиган ижтимоий ва маиший хизматлар, шахсий ёрдам ва реабилитация воситалари марказлари, психологик ва маслаҳат хизматлари каби обектлар, иккиламчи обектларга нисбатан 150-300 метргача радиус диапазонларида жойлаштирилиши функсионал ва эргономик жиҳатдан асосланган;
имконияти чекланганлар учун икки категориялар бўйича ихтисослашган марказлар рационал жойлашув диапазонини белгилаш орқали шаҳарсозлик инфратузилма обектларига интеграция қилишнинг функсионал ҳудудий режалаштириш, транспорт-коммуникация тизимлари билан узвий боғланиш, хизмат кўрсатиш ва ижтимоий обектлар тармоғи билан бирлашув, хавфсиз ва қисқа ҳаракатланиш маршрутларини шакллантириш каби йўллари аниқланиб, биноларнинг ички муҳитидан бошлаб ташқарига чиқиш йўллари, кўча пиёдалар йўлаклари орқали бекатлар ҳамда бирламчи ва иккиламчи обектларгача етиб бориш йўлида тўсиқсиз, узлюксиз ва эргономик талаблар асосида шаклланган ҳаракатланиш тизимини ташкил этиш бўйича комплекс таклиф ишлаб чиқилган;
автовокзаллар, жамоат транспорт бекатлари, автотураргоҳлар, аеровокзаллар, темир йўл вокзалларида, асфалт ёки пол қисмига чизилган “ногиронлар белгиси” визуал аниқ кўриниши ва узоқ масофадан осон идрок қилиниши сабабли 1,3 м, транспорт воситалари ҳаракатланиш хавфсизлигини таъминлаш ва марказлаштирилган визуал навигацияни енгиллаштириш сабабли баландлиги 1,5 м бўлиши ҳамда транспорт воситаларининг асосий ҳаракат йўлларининг четки қисмида ҳам ногиронлиги бўлган шахслар учун автомобил тўхташ жойларини ташкил этиш ва пиёдалар йўлкасига ўтиш учун пандуслар жойлаштирилиши, универсал дизайн ва тўсиқларсиз муҳитни шакллантириш тамойиллари шаҳарсозлик нормалари ва қоидаларига киритилган;
шаҳар инфратузилмасида мавжудлик параметрларини тизимлаштириш моделини ишлаб чиқиш орқали ногиронлар учун схематик тузилмаларни ташкил этиш тамойилларини такомиллаштириш бўйича қулайлик, хавфсизлик ва ахборотлаштириш мезонларига асосланган функсионал зоналаш, ҳаракатланиш траекторияларининг оптимал узунлиги ва йўналишлари, тактил ва визуал навигация тизимларини жорий этиш, сигнализация ва огоҳлантириш воситаларини жойлаштириш, ҳамда замонавий рақамли бошқарув тизимлари интеграцияси каби тавсиялар ишлаб чиқилган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Шаҳар инфратузилмаларида ногиронлар учун тўсиқсиз муҳит ташкил этиш ва ихтисослашган марказлар архитектуравий муҳитини ташкил этишда ме'ёрий қоидаларга таклифлар киритиш бўйича олинган илмий натижалари асосида:
қурилиш ме'ёрий қоидаларида имконияти чекланган аҳоли учун қулай муҳит яратиш бўйича ижтимоий-назарий ва услубий асослар, шунингдек, ихтисослаштирилган марказларни шакллантиришда замонавий ёндашувлар чуқур таҳлил қилинган. Таҳлиллар натижасида универсал дизайн, тўсиқларсиз муҳит, функсионал зоналаш, хавфсизлик, эргономика ва замонавий рақамли технологияларни интеграция қилиш тамойилларининг амалий аҳамияти асослаб берилди. Ушбу илмий натижалар асосида Ўзбекистон Республикасининг миллий шаҳарсозлик сиёсатини халқаро талабларга мослаштириш ва имконияти чекланган шахсларнинг шаҳар инфратузилмасидан эркин, хавфсиз ва тенг фойдаланишини таъминлаш мақсадида амалий чора-тадбирлар ишлаб чиқилди. Жамоат жойлари, автотураргоҳлар, транспорт бекатлари ва хизмат кўрсатиш обектлари ҳудудида асфалт ёки пол қисмига чизиладиган “фақат ногиронлар” белгиси кенглиги 1,3 метр ва баландлиги 1,5 метр этиб белгиланди, бу эса белгиларнинг узоқ масофадан ҳам визуал равишда аниқ кўринишини таъминлаш ва ногиронлиги бўлган шахсларнинг йўналишни тўғри аниқлаш имкониятини яратади. Махсус тўхташ жойлари учун ўрнатиладиган "фақат ногиронлар" белгиси устунларда ер сатҳидан 1,5 метр баландликда, пиёдалар ҳаракатига тўсқинлик қилмайдиган масофада жойлаштирилиши белгиланди, бу эса транспорт воситалари ҳайдовчилари учун кўрсаткичларнинг аниқ кўринишини ва пиёдалар хавфсизлигини таъминлайди. Ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳаракатланишини қулай ва хавфсиз ташкил этиш мақсадида пиёдалар йўлкасига ўтиш жойларида махсус пандуслар жойлаштириш талаби жорий этилди, бунда пандусларнинг қиялик бурчаги, кенглиги, тутқичлар ва сирпанишга қарши қопламалар бўйича ҳам махсус техник параметрлар белгилаб берилди. (Ўзбекистон Республикаси Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирлиги 2025 йил 31 январ 235-сон далолатномаси) Натижада шаҳар инфратузилмасида имконияти чекланган аҳоли учун хавфсиз, қулай, функсионал ва замонавий архитектура муҳити шакллантиришнинг ҳуқуқий-ме'ёрий асослари такомиллаштирилди ва миллий шаҳарсозлик амалиётида ногиронлиги бўлган шахсларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш, мустақил ҳаракатланиш имкониятларини кенгайтириш ва умумий ҳаёт сифатини яхшилашга хизмат қилувчи комплекс ёндашув самарадорлигини оширишга эришилган;
 шаҳримиздаги ногирон болалар таълим муассасаларининг архитектура-режалаштириш хусусиятлари замонавий илм-фан ва амалий тажриба нуқтаи назаридан тизимли равишда ўрганиш, мавжуд таълим муассасаларининг ҳолати ҳар томонлама мониторинг қилиниб, ногиронликнинг турли шакллари (ҳаракатланиш чекловлари, эшитиш ва кўриш нуқсонлари, ривожланишдаги бузилишлар ва бошқалар) бўйича гуруҳланган ҳолда таҳлил қилинди ва уларнинг эҳтиёжларига мос архитектура-режалаштириш ечимлари ишлаб чиқиш, мониторинг натижаларига асосланиб, имконияти чекланган болалар учун қулай архитектура муҳитини шакллантиришда универсал дизайн тамойиллари асосида қуйидаги илмий асосланган ёндашувлар ишлаб чиқилди, фазовий тасаввурни шакллантириш ва адаптация қилиш элементларини интерерга интеграция қилиш, бу орқали болалар маконнинг функсионал қисмларини мустақил аниқлаш, маконда йўналиш ва ҳаракатланиш кўникмаларини ривожлантириш имкониятига эга бўлиш, замонавий ахборот-коммуникация воситалари ва сенсорли қурилмалар орқали маълумотларни етказиш тизимини жорий этиш, бу болаларнинг индивидуал эҳтиёжларига мос ахборотни визуал, аудиовизуал ва тактил шаклларда қабул қилиш имкониятларини кенгайтиради. Инклюзив таълим муҳити учун функсионал ва психологик қулайликни таъминлайдиган интерактив маконларни ташкил этиш, бунда ижтимоий алоқаларни ривожлантириш, жамоавий фаолиятларда қатнашиш ва шахсий мустақилликни ошириш имкониятлари кенгайтириш, эргономик ме'ёрлар асосида мебел ва жиҳозларни лойиҳалаш ҳамда жойлаштириш, ҳаракатланиш чекловлари бўлган болаларнинг эҳтиёжларига мос ўлчамлар ва жойлашув мезонлари белгиланди. Тадқиқот натижалари асосида ишлаб чиқилган илмий хулосалар, тавсиялар ва таклифлар Тошкент шаҳрининг Яккасарой туманида жойлашган 25-сонли алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар учун ихтисослаштирилган мактабда амалиётга жорий этилди. Ушбу таклифлар натижасида мактаб биносининг архитектура-режалаштириш тузилмаси, ички интерер ечимлари ва функсионал зоналаш тизими имконияти чекланган болаларнинг физиологик, психологик ва ижтимоий эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда қайта ташкил этилди (2023 йил 23 ноябр 02-116-290-сонли далолатнома). Натижада ногирон болалар учун фазовий ориентация, эркин ҳаракатланиш, ўз-ўзига хизмат кўрсатиш ва ижтимоий интеграция жараёнларини енгиллаштирувчи қулай, хавфсиз ва замонавий архитектуравий таълим муҳити шакллантирилди. Ушбу илмий-амалий натижалар кейинчалик бошқа махсус таълим муассасаларида ҳам қўллаш учун тавсия этилади ва умумий шаҳарсозлик ва архитектура сиёсатини такомиллаштиришда муҳим илмий асос бўлиб хизмат қилиш самарадорлигини оширишга эришилган;
инсон ҳуқуқлари, жумладан, ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини кафолатлаш, инклюзив ривожланиш сиёсатини изчил амалга ошириш ва аҳолининг барча қатламлари учун тенг ҳуқуқ ва имкониятларни таъминлаш замонавий шаҳарсозлик ва архитектура амалиётида жорий этиш, ногиронлиги бўлган шахсларнинг жамият ҳаётининг барча соҳаларида эркин ва тўлақонли иштирок этишини таъминлаш, уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш ва яшаш сифатини яхшилаш, тизимли ва илмий асосланган ёндашувлар ишлаб чиш каби методологик тавсиялар ишлаб чиқилганлиги юзасидан таклифлар Ўзбекистон Бадиий Академияси илмий тадқиқот ва лойиҳалаш жараёнларида фойдаланилган (Ўзбекистон Бадиий Академияси 2022 йил 16 июнидаги НЛ33773468-сон ма'лумотнома). Натижада универсал дизайн, эргономика, тўсиқларсиз муҳит, замонавий технологиялар интеграцияси ва психологик қулайлик тамойиллари асосида ихтисослаштирилган марказлар, таълим, соғлиқни сақлаш, реабилитация ва ижтимоий инфратузилмаларни лойиҳалаш имкониятлари кенгаяди, шаҳар муҳитининг функсионал жиҳатларини янгилаш ва белгиларига кўра таснифлаш, янги лойиҳалаш ишлари учун методик асос бўлиб хизмат қилиш самарадорлигини оширишга эришилган.