Аллабергенова Севара Маммаджановнанинг 
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Битциклик хиназолинлар қаторида сулфонамидлар синтези ва кимёвий ўзгаришлари”, 02.00.03 – Органик кимё. 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.4.PhD/К869.
Илмий раҳбар: кимё фанлари номзоди, катта илмий ходим Якубов Убайдулло Мажитович. 
Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР ФА акад. С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: ЎзР ФА акад. С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти, DSc. 02/30.01.2020.К/Т.104.01.
Расмий оппонентлар: Юлдашева Муҳаббат Раззоқбердиевна, кимё фанлари доктори, профессор; Насруллаев Азизбек Озодович, кимё фанлари бўйича PhD, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: битциклик хиназолонлар қаторида бир реакторли синтез (Оне-пот сйнтҳесис) усулида гетероҳалқали сулфонамидларнинг такомиллашган синтез усулларини ишлаб чиқиш, уларнинг мақсадли кимёвий модификациясини амалга ошириш, натижаларни ўзаро қиёсий таққослаш, синтез қилинган бирикмаларнинг тузилишини, физик-кимёвий ва биологик хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
2Ҳ (алкил) хиназолин-4(3Ҳ)-онларни ишқорий катализаторлар иштирокида Н3-алкиллаш реакцияларида алифатик радикаллар метилен гуруҳлари сонининг ошиб бориши билан алкил маҳсулотлар унуми (4 (Ме) > 5 (Эт) > 6 (Пр) > 7 (Бу) > 8 (Пе) > 9 (Ҳх) > 10 (Ҳп)) қаторда пасайиши аниқланган ва фазовий омиллар таъсири билан изоҳланган;
илк бор 3-алкил-, 2,3-диалкилхиназолонларнинг хлорсулфон кислота ва аммиак иштирокидаги бир реакторли (Оне-пот сйнтҳесис) синтез усули муваффақиятли амалга оширилган, сулфонамидларнинг мақбул олиниш усуллари ва реакцияларнинг тахминий механизми тавсия этилган;
3-метил (этил)-4-оксо-3,4-дигидрохиназолинлар, хлорсулфон кислота ва гидразин гидратнинг бир реакторли реакциялари ёрдамида юқори синтетик потенсиалга эга, таркибида бинуклеофил марказ сақлаган сулфонилгидразидлар ҳосил бўлиши аниқланган;
3-бутил-4-оксо-3,4-дигидрохиназолин-6-сулфохлориднинг бирламчи, иккиламчи ароматик ва гетеротциклик аминлар билан нуклеофил алмашиниш реакциялари асослилиги юқори бўлган аминокомпонентлар билан осон кетиши ва юқори унумлар билан янги сулфонамидлар олиниши исботланган;
илк бор 2,3-диалкилхиназолон сулфонамидларининг изомер толилизосианатларга нуклеофил бирикиши амалга оширилган ва сулфонилмочевиналар ҳосил бўлиши п-Ч3< о-Ч3< м-Ч3 қаторида ортиб бориши назарий асослаб берилган ва реакцияларнинг тахминий механизми таклиф этилган;
2,3-диалкилхиназолон сулфонамидлари ва п-метокси(фтор, хлор)фенилизосианатлар, пропилизосианат, нафтилизосианат билан ўзаро мақсадли нуклеофил бирикиш реакциялари учун энг мақбул шароитлар (сулфонамид : изосианат - 1:1.2, асетон, 56℃, 2.5-7 соат) тавсия этилган;
сулфонилмочевина фрагментли “арил-гетарил” гибрид молекулалар 72 (11.6%) < 42 (21.6%) < 67 (45%) < 68 (58%) қаторида субстрат таркибидаги ўринбосарлар тури ва жойлашган ўрнига қараб инсектицид фаоллик ошиб бориши аниқланган;
2,3-диалкилхиназолон сулфонамидлари ва алмашинган бензалдегидларнинг кислота катализаторлари иштирокида нуклеофил бирикиш – элиминирланиш реакцияси натижасида арилиденсулфонил фрагментли хиназолонлар ҳосил бўлиши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 3-Алкил-ва 2,3-диалкилхиназолонлар, улар асосида сулфохлоридлар, сулфонамидлар, сулфонилгидразидларнинг такомиллашган синтези, улардан мақсадли нуклеофил алмашиниш / бирикиш маҳсулотларининг олиниши, синтез қилинган бирикмаларнинг тузилиши ва биологик хоссаларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
3-бутил-4-оксо-3,4-дигидрохиназолин-6-сулфонамид, 3-бутил-2-метил-4-оксо-3,4-дигидрохиназолин-6-сулфонамид, 2-метил-4-оксо-3,4-дигидрохиназолин-1-ий хлорид ларнинг РТТ натижалари Кембридж марказий кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (Тҳе Cамбридге Струcтурал Датабасе, ҳттпс://www.ccдc.cам, CCДC: 2190885, 2345709, 2416982). Натижада, базага киритилган маълумотлар ўхшаш бирикмаларни синтез қилиш ва уларнинг тузилишини тавсифлаш имконини берган;
битциклик хиназолинлар қаторида сулфонамидлар синтези ва кимёвий ўзгаришлари натижаларидан Ф-ФА-2021-408: “Замонавий кросс-бирикиш ва гетероциклизация реакциялари асосида молекулага фармакофор фрагментлар киритиш қонуниятларини тадқиқ этиш” (2021-2024) мавзусидаги фундаментал лойиҳани бажаришда хиназолин-4-он, 2-метилхиназолин-4-он, 2,3-диметилхиназолин-4 лар синтезида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2025-йил 14-февралдаги 4/1255-409-сон маълумотномаси). Натижада, синтез қилинган 2-метилхиназолин-4-он ва 2,3-диметилхиназолин-4 иштирокида Вилгеродт – Киндлер реакцияси осон бориши аниқланган ва янги тиоамидлар синтези муваффақиятли амалга оширилган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish