Арсланова Севара Каримжоновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ғўзани геномлараро (А1,Г) дурагайлаш ва АД геном асосида янги донорлар олиш», 03.00.09 – Умумий генетика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.4.PhD/В1299.
Илмий раҳбар: Эрназарова Зироатхон Абдуазимовна, биология фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc.02/30.12.2019.B.53.01.
Расмий оппонентлар: Убайдуллаева Хуршида Абдуллаевна, биология фанлари доктори, катта илмий ходим; Мўминов Ҳасан Алиқулович, биология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ғўзанинг австралия ёввойи турлари ва афро-осиё туричи хилма-хилликларининг молекуляр-филогенетик муносабатларини баҳолаш, генетик-селексион потенсиалини ҳамда синтетик донорлар яратишдаги истиқболини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор, геномлараро дурагайлаш (Г ва А1) натижасида, уларнинг хам географик, хам генетик жиҳатдан узоқ турлар бўлсада, ўзаро мутаносиблиги, пуштли дурагайлар олиш имкониятининг мавжудлиги, Г. ҳербаcеум Л. турининг субсп. псеудоарбореум кенжа тури ва субсп. псеудоарбореум ф. ҳарга шаклининг австралия ёввойи турлари Г. нелсонии ва Г. аустрале турларига филогенетик жиҳатдан нисбатан яқинлиги, субсп. африcанум кенжа турнинг эса узоқлиги аниқланган;
геномлараро дурагайлаш ва экспериментал полиплоидия натижасида, 2н=4х=52 хромосомалар тўпламига эга бўлган синтетик полигеном аллотетраплоид дурагай шакллар (Ф1C Г. ҳербаcеум субсп. фрутесcенс × Г. нелсонии; Г. ҳербаcеум субсп. эуҳербаcеум А-256 × Г. нелсонии) олинган уларнинг плоидлик даражаси ситогенетик таҳлиллар асосида исботланган;
аллополиплоид Ф1C (А1×Г) дурагайлар ва Г. ҳирсутум Л. турига мансуб навларни ўзаро чатиштириш асосида олинган мураккаб Ф1 [(А1×Г) ×АД1] дурагайларида [(Г. ҳербаcеум субсп. фрутесcенс × Г. нелсонии) × Равнақ -1], [(Г. ҳербаcеум субсп. эуҳербаcеум А-256 × Г. нелсонии) × Равнақ -1] тола узунлиги тўлиқсиз доминантлик, вегетация даврининг давомийлиги эса тўлиқ доминантлик ҳолда ирсийланганлиги аниқланган;
Австралия ёввойи турлари ва Афро-Осиё туричи хилма-хилликлари ҳамда маданий Г. ҳирсутум Л. ғўза генетик полиморфизми, филогенетик муносабатларига аниқлик киритувчи, филогенетик шажара дарахти тузилган;
молекуляр-генетик таҳлиллар асосида, геномлараро синтетик диплоид Ф1 ва амфидиплоид Ф1C (Г. ҳербаcеум субсп. фрутесcенс × Г. нелсонии), (Г. ҳербаcеум субсп. эуҳербаcеум А - 256 × Г. нелсонии) дурагайларида ССР маркерлари ёрдамида ПЗР таҳлили амалга оширилиб, уларда ота-она намуналаридан ўтаётган аллеллар мавжуд эканлиги аниқланган;
геномлараро (А1×Г) Ф1, Ф1С дурагайлар ва ўрта толали маҳаллий навлар иштирокида олинган мураккаб Ф1 [(А1× Г) ×АД1] дурагайларда ситогенетик ҳамда эмбриологик таҳлиллар асосида айрим спорогенетик ва гаметогенетик аномалиялар (триада, пентада, гептада, микроядроли диада ва тетрадалар) аниқланган;
морфологик ва анатомик тадқиқотлар натижасида ота –оналик шакллари ва улар иштирокида олинган геномлараро (А1× Г) Ф1, Ф1C (Г. ҳербаcеум субсп. фрутесcенс × Г. нелсонии) ва Ф1C (Г. ҳербаcеум субсп. эуҳербаcеум А-256 × Г. нелсонии) дурагайлар, ўрта толали маҳаллий навлар иштирокида олинган мураккаб Ф1 [(А1× Г) ×АД1] дурагайларнинг санчиб-сўрувчи ҳашаротларга бардошлилигига баҳо берилган, баргларнинг структуравий белгилари, яъни, абаксиал кесимининг структуравий таҳлилига асосан санчиб-сўрувчи (Апҳис госсйпии, Алейродидае) ҳашаротларга бардошлилиги аниқланган;
аллополиплоид дурагайлар (донор) ва маҳаллий Равнақ-1 нави (реципиент) иштирокида мураккаб Ф1 [(Г. ҳербаcеум субсп. фрутесcенс × Г. нелсонии) × Равнақ-1] ва [(Г. ҳербаcеум субсп. эуҳербаcеум А-256 × Г. нелсонии) × Равнақ-1] дурагайлар олиш орқали синтетик аллополиплоидларнинг генетик-селексион потенсиали исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. “Ғўзани геномлараро (А1,Г) дурагайлаш ва АД геном асосида янги донорлар олиш” бўйича олинган натижалар асосида:
ғўзанинг Ф1C (Г. ҳербаcеум субсп.эуҳербаcеум “А-256” × Г.нелсонии) полиплоид дурагай комбинациясидан ажратиб олинган намуналар уруғлари ЎзР ФА Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтининг “Ғўза генофонди” ноёб обекти коллекциясига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2024 йил 31 октябрдаги 4/1255-2427-сон маълумотномаси). Натижада, ушбу аллотетраплоид дурагайлар генетик-селексион тадқиқотлар учун бошланғич ашё сифатида тавсия этилган ҳамда ғўза коллекцияси хилма-хиллигини янада бойитиш имконини берган;
ғўзани турлараро дурагайлаш ва экспериментал полиплоидияси бўйича олинган натижасидан ЎзР ФА Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтида “ФЗ-2020100645 - Ёввойи австралия турларининг афро-осиё ғўзалари туричи хилма-хилликлари билан ўзаро молекуляр-филогенетик муносабатларини ва қимматли хўжалик белгиларини ўрганиш” мавзусидаги фундаментал лойиҳаси илмий тадқиқотларини бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2024 йил 31-октябрдаги 4/1255-2426-сон маълумотномаси). Натижада, толасининг сифат кўрсаткичлари юқори, биотик ва абиотик омилларга бардошлилик хусусиятига эга бўлган бошланғич манбалар генетик–селексион тадқиқотларда фойдаланиш бўйича амалиётга тавсия этиш имконини берган.