Хожиматова Шахноза Рахматалиевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Алмашинган феноксицирка кислота пропаргил эфирларининг айрим ароматик азидлар билан ҳалқаланиш реакциялари», 02.00.03 – Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.3.PhD/К666.
Илмий раҳбар: Ортиков Илҳомжон Собирович, кимё фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон машинасозлик институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Холиқов Турсунали Суюнович, кимё фанлари доктори, профессор; Қирғизов Фазлиддин Бахтиярович, кимё фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD).
Етакчи ташкилот: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: алмашинган феноксицирка кислота пропаргил эфирларига айрим арилазидларни таъсир эттириш орқали ўзаро ҳалқаланиш реакцияларини олиб бориш натижасида 1Ҳ-1,2,3-триазолларнинг янги ҳосилаларини синтез қилиш, олинган бирикмаларнинг таркиби, тузилиши, айрим физик-кимёвий катталиклари ва биологик фаоллигини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор алмашинган феноксицирка кислота пропаргил эфирлари ва айрим арилазидлар билан 1,3-биполяр циклобирикиш реакциялари систематик тарзда тадқиқ этилиб, субстрат тузилиши, реагентлар нисбати, реакция ҳарорати ва давомийлигига боғлиқ ҳолда турли тузилишга эга (1-(4-алмашинган фенил)-1Ҳ-1,2,3-триазол-4-ил) метил 2-(алмашинган-фенокси) ацетатлар ҳосил бўлиши аниқланган;
турли мис (И) галогенидлари иштирокида селектив тарзда нисбатан қисқа вақт ва юқори унумларда (1-(4-алмашинган фенил)-1Ҳ-1,2,3-триазол-4-ил) метил 2-(алмашинган-фенокси) асетатлар синтез бўлиши асосланган;
синтез қилинган янги 1Ҳ 1,2,3-триазол ҳосилаларининг тузилиши замонавий физик-тадқиқот усуллари: хроматография (ЮҚХ, КХ), спектроскопия (ИҚ, 1Ҳ- ва 13C ЯМР), масс-спектрометрия усуллари ёрдамида исботланган;
илк бор ҳосил қилинган (1-(4-бромфенил)-1Ҳ-1,2,3-триазол-4-ил) метил 2-(4-нитрофенокси) ацетатнинг тузилиши рентген структур анализ усули ёрдамида тасдиқланган;
биологик фаолликни аниқлаш усуллари ёрдамида янги синтез қилинган моддаларни ўткир заҳарланиш хусусияти, яллиғланишга қарши, бактерияларга қарши ва замбуруғларга қарши фаолликка эга эканлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Алмашинган цирка кислоталар, феноксицирка кислоталарнинг пропаргил эфирлари, алмашинган арилазидлар, 1-арил(1Ҳ)-4-галогенметил-1,2,3-триазоллар, (1-(4-алмашинганфенил)-1Ҳ-1,2,3-триазол-4-ил) метил 2-(алмашинган-фенокси) ацетат ҳосилалари синтези асосида:
(1-(4-бромфенил)-1Ҳ-1,2,3-триазол-4-ил) метил 2-(4-нитрофенокси) ацетатнинг РТТ натижалари Кембридж марказий кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (Тҳе Cамбридге Струcтурал Датабасе, ҳттпс://www.ccдc.cам, CCДC: 2322358). Натижада, базага киритилган моддага ўхшаш бирикмаларни синтез қилиш ва уларнинг тузилишини тавсифлаш имконини берган;
алмашинган феноксицирка кислота пропаргил эфирларининг айрим ароматик азидлар билан ҳалқаланиш реакцияларидан Ўсимлик моддалари кимёси институтида 2021-2024 йилларда бажарилган № Ф-ФА-2021-408: “Замонавий кросс-бирикиш ва гетеротциклизация реакциялари асосида молекулага фармакофор фрагментлар киритиш қонуниятларини тадқиқ этиш” мавзусидаги фундаментал лойиҳада изомер проп-2-ин-1-ил-2-(нитрофенокси), проп-2-ин-1-ил 2-(галогенофенокси) ацетатлар ва алмашинган фенилазидларнинг каталитик ҳалқаланиши реакциялари кам миқдордаги мис (И) ёдид ҳамда мис (И) бромид катализаторлари иштирокида 1,3-биполяр циклобирикиш реакцияларини амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2024-йил 25-октябрдаги 4/1255-2373-сон маълумотномаси). Натижада, каталитик азид-алкин циклобирикиши асосида 1,2,3-триазол ҳалқаси ҳосил қилиниши натижасида триазол кўприги орқали боғланган арил-арил ва алкил-арил гибрид молекулаларининг осонлик билан олиниш усулларини ишлаб чиқиш имконини берган.