Матмуродова Феруза Қурбонбоевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармогʻи): “Мн(ИИ), Фе (ИИ), Cо (ИИ), Ни (ИИ) ва Cу (ИИ) тузларининг гидрокси- ва аминобензой кислоталари ҳосилалари билан комплекслари”, 02.00.01 - Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3.PhD/К323.
Илмий раҳбар: Ҳасанов Шодлик Бекпўлатўвич, кимё фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Хоразм Маъмун академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Рафиқов Адхам Салимович, кимё фанлари доктори, профессор; Касимов Шерзод Абдузаирович, кимё фанлари доктори, профессор;
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади амино- ва гидроксибензой кислота ҳосилалари билан Мн(ИИ), Фе (ИИ), Cо (ИИ), Ни (ИИ) ва Cу (ИИ) тузларининг комплекс бирикмаларини синтез қилиш, уларнинг молекуляр ва кристалл тузилишини, физик-кимёвий ҳамда биологик хоссаларини аниқлашдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
амино- ва гидроксибензой кислота ҳосилаларининг Мн(ИИ), Фе (ИИ), Cо (ИИ), Ни (ИИ) ва Cу (ИИ) тузлари билан 25 та янги координацион бирикмалари синтез қилинган;
синтез қилинган координацион бирикмаларнинг элемент, термик анализ, электрон ва ИҚ-спектроскопик усуллари ёрдамида индивидуаллиги аниқланган;
рентгенструктур таҳлил амалга оширилиб, [МнCл4](Л1.Ҳ)2 нинг кристалл тузилиши сиқилган тетраедр шаклида эканлиги исботланган. Шу комплекснинг кристалл характеристикалари, [МнCл4]2- ва НҲ+ орасидаги боғ узунлиги 1,70 – 1,80 Å га тенг эканлиги аниқланган;
квант-кимёвий усуллар ёрдамида координацион бирикмаларнинг геометрик ва энергетик параметрлари, атомлардаги зарядларнинг тақсимоти, геометрияси ҳамда реакцион қобилияти аниқланган;
диффуз қайтарилишни электрон спектрлари таҳлилидан келиб чиқиб мисли комплексларда марказий атомнинг 3 та бир хил энергияли ҳолатда бўлиши натижасида Ян-Теллер эффекти кузатилиши ва бунинг оқибатида олинган комплексларнинг геометрияси бузилиб октаедр шаклидан тетраедр шаклга ўтиши исботланди.Комплекслар сувда кам эрийди. 0,02 % ли эритмада диссоцияланиб . [МнCл4]2- ва 2Л1.Ҳ+ анионга ажралади;
биометаллар ҳисобланган мис ва марганес билан новокаин гидрохлориднинг [CуCл4](Л1)2, [МнCл4](Л2)2 таркибли бирикмалари асосида ғўза ўсимлиги уруғини униб чиқишини тезлаштирувчи, ўсимликни турли касалликларга чидамлилигини ва ҳосилдорлигини оширувчи МХ-3 стимулятори яратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Амино- ва гидроксибензой кислота ҳосилаларининг Мн(ИИ), Фе(ИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ) ва Cу(ИИ) тузлари янги координасион бирикмаларини синтези ва физик-кимёвий ҳамда биологик хоссаларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Л1.ҲCл ҳамда Мн(ИИ) хлориди иштирокида синтез қилинган комплекс бирикмасини кристалл тузилмасини рентген тузилиш таҳлили ёрдамида ўрганишимиз натижасида олинган маълумотлар асосида [МнCл4](Л1.Ҳ)2 таркибли бирикма Кембридж кристаллар маълумотлари базасига (CCДC) 2465102 дипозит рақам билан жойлаштирилди (17.06.2025 санасида олинган маълумотнома).
синтез қилинган комплекс бирикмалардан Умумий ва ноорганик кимё институтида 2022-2026 йилларда бажарилиши режа қилинган ФЗ-20200929348 рақамли “Фенол кислоталари асосидаги супрамолекуляр комплексларнинг тузилиши билан уларнинг ўсимликларни абиотик ва биотик салбий таъсирлардан ҳимоя қилиш” мавзусидаги амалий лойиҳасида:
синтезланган янги таркибли биостимуляторларнинг ўсимликларга таъсирини, уларнинг абиотик ва биотик омилларга чидамлилигини ўрганишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Умумий ва ноорганик кимёси институнининг 2023 йил 24 июлдаги №1-10/8-767 - сон ма'лумотномаси).
МХ-3 стимулятори Хоразм вилояти Янгибозор туманидаги “Дилшоджон Акбаржон” ва “Ғурур” фермер хўжаликлари майдонларида амалиётга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2023 йил 14 апрелдаги 05/05-1658-сон маълумотномаси). Натижада, МХ-3 стимуляторини қўллаш ғўза униб чиқишини 1-2 кунга тезлаштириш, ҳосил пишиши 2-3 кунга қисқартириш ва ҳосилдорликни 10-11 % га ошириш имконини берган.