Киншакова Екатерина Вячеславовна
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Синтез и исследование комплексных соединений некоторых 3д-металлов с новыми производными 5-метил-1,3,4-тиадиазол-2-тиола (Айрим 3д-металларни 5-метил-1,3,4-тиадиазол-2-тиолнинг янги ҳосилалари билан комплекс бирикмаларининг синтези ва тадқиқиқоти)”, 02.00.01 - Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.2.PhD/К965.
Илмий раҳбар: Кадирова Шахноза Абдухалиловна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.К.0103.
Расмий оппонентлар: Кадирова Зухра Чингизовна, кимё фанлари доктори, профессор; Узоқбергенова Замира Досназаровна, кимё фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Cо2+, Ни2+, Cу2+ ва Зн2+ тузларининг 5-метил-1,3,4-тиадиазол-2-тиол ҳосилалари билан комплекс бирикмаларини синтез қилиш, тузилиши ва хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор янги 5-метил-2-[(1,3-тиазол-2-ил)сулфанил]-1,3,4-тиадиазол гетероциклик лиганди ҳамда Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ) ва Зн(ИИ) тузлари асосида 5-метил-1,3,4-тиадиазол-2-тиол ҳосилалари билан 23 та янги комплекс бирикмалар синтез қилинган ва уларнинг таркиби металл:лиганд нисбати 1:2 ва 3:2 бўлган 13 та нейтрал, 8 та катионли ва 2 та полимер тузлилишли эканлиги аниқланган;
илк бор лигандларнинг координацияланиш хусусияти электрон зичликнинг қайта тақсимланиши билан боғлиқлиги аниқланиб, Л1 учун карбоксил гуруҳининг кислороди орқали монодентат координацияланиш, Л2 ва Л3 учун эса экзотциклик олтингугурт атомига нисбатан β-ҳолатда жойлашган гетероҳалқаларнинг азот атомлари орқали металл билан барқарор олти аъзоли хелат ҳалқаларини ҳосил қилган ҳолда бидентат хелатланиш кузатилган;
илк бор РСА усули ёрдамида димерланган гидрохлоридли лиганд Л1 ва Л3, октаедрик комплекслар [CоЛ12(Ҳ2О)4] ва [ЗнЛ32(НО3)2], тетрагонал-пирамида геометрияга эга моноядроли [[CуЛ12(Ҳ2О)2]н·(2Ҳ2О)н ва биядроли [Cу2Л14]н·(6Ҳ2О)н полимер комплекслар, шунингдек уч ядроли комплекслар [Cу3Л22Cл6] ва [Cу3Л32Cл6] тузилишлари аниқланган;
комплексларнинг термик ва термодинамик барқарорлиги уларнинг тузилиш хусусиятлари ҳамда марказий ионнинг электрон конфигурациясига боғлиқ ҳолда Зн синтез усулига боғлиқ ҳолда гидратланган ва полимерланган [CуЛ12(Ҳ2О)4], [CуЛ12(Ҳ2О)2]н·(2Ҳ2О)н ва [Cу2Л14]н·(6Ҳ2О)н изомерларининг ҳосил бўлиши аниқланган;
илк бор уч ядроли [Cу3Л32Cл6] комплексининг яшил флуорессент оқсил (ГФП) аналогини синтез қилишдаги юқори каталитик фаоллиги, ўзига хослиги ва танловчанлиги унинг Ян-Теллер эффекти, электрон алмашинув ўзаро таъсирлари ва органик лиганднинг мослашувчанлиги каби омилларнинг мураккаб таъсирига асосланган ноёб кўприксимон архитектурасининг бевосита натижаси эканлиги аниқланган, бу ҳолат комплексга Люис кооператив кислотаси сифатида ишлаш ва реагентларнинг синергетик фаоллигини таъминлаш имконини бериб, маҳсулот унумини оширган ва бу тизим анъанавий бир марказли катализаторлардан тубдан фарқ қилиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 3д-Металларнинг 5-метил-1,3,4-тиадиазол-2-тиол меркапто ҳосилалари билан янги металлокомплекс бирикмаларини синтез қилиш ва физик-кимёвий, антибактериал ва каталитик хоссаларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
C6Ҳ5Н3С3 (Л3) (2443589), [CоЛ12(Ҳ2О)4] (2408680), [ЗнЛ32(НО3)2] (2434439) ва [Cу3Л32Cл6] (2434442) таркибли бирикмаларнинг рентгеноструктуравий таҳлили натижалари Кембриж кристаллографик маълумотлар базасига (Cамбридге Струcтурал Датабасе, дои.орг/10.1107/С2056989024011939, дои.орг/10.1107/С2056989025004980) киритилган, бу эса синтез қилинган бирикмаларга ўхшаш янги кимёвий бирикмаларни синтез қилиш ва тузилишини тавсифлаш имконини берган;
[Cу3Л32Cл6] комплекс бирикмаси CСИР-НCЛ (Пуна, Ҳиндистон) лабораториясида ГФП бирикмаларини синтез қилишда катализатор сифатида синаб кўрилган (Ҳиндистон давлати Пуна шаҳридаги CСИР-Миллий Кимё Лабораторияси профессори Др. Ражеш Г. Гоннаденинг 2024 йил 26 декабрдаги хати). Натижада комплекс ўзига хос хусусиятларни, селективликни намоён қилиши орқали якуний маҳсулот унумини ошириши аниқланган.