Исматов Жуманиез Файзуллаевич
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

 I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): “Енгил автомобил двигателлари чиқинди газларида углерод эмиссиясини минималлаштириш учун бензин-водород ёнилғисини қўллашнинг илмий асослари”, 05.08.06 – “Ғилдиракли ва гусеницали машиналар ва уларни ишлатиш” (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.DSc/Т191.
Илмий маслаҳатчи: Қодиров Сарвар Муқадирович, техника фанлари доктори, профессор, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат техника университети ва Тошкент давлат транспорт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат транспорт университети ҳузуридаги DSc.15/31.08.2022.Т.73.03 рақамли илмий кенгаш
Расмий оппонентлар: Мухитдинов Акмал Анварович техника фанлари доктори, профессор; Шарипов Конгратбай Авезимбетович, техника фанлари доктори, профессор; Кадир Айдин профессор.
Етакчи ташкилот: “Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти” Миллий тадқиқот университети.
Диссертация йўналиши. Техника йўналиши. Назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади бензин-водород ёнилғисидан фойдаланган ҳолда енгил автомобил двигателлари чиқинди газларида углерод эмиссиясини минималлаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
интерполясия усулидан фойдаланиб, Отто циклида бензин-водород ёнилғисида ишлайдиган двигателининг иш циклининг самарадорлигини баҳолаш ва чиқинди газлар таркибидаги углерод эмиссияларини камайтириш имкониятини назарий жиҳатдан асослаш услублари, ёниш жараёнининг фаоллашув энергиясини оширишни инобатга олган ҳолда такомиллаштирилган;   
график-аналитик усулдан фойдаланган ҳолда, двигателнинг ёнилғи-ҳаво аралашмасига бериладиган водород миқдорини ҳисобга олган ҳолда енгил автомобил двигателининг кенг диапазондаги тезлик ва юкланиш режимларида самарали ёнишини таъминловчи бензин-водород ёнилғисининг бенар аралашмаси таркибини ҳисоблаш услуби такомиллаштирилган;
двигателнинг ишлаш режимларини ҳисобга олган ҳолда эксприментал тадқиқот усулларидан фойдаланиб, двигател ёниш фазасининг давомийлигини аниқлаш услуби ишлаб чиқилган;  
ёниш жараёнинг асосий ёниш фазасида корреляцион-регрессион таҳлил усули ёрдамида, бензин-водород ёнилғисининг ёниш иссиқлигидан самарали фойдаланиш даражасини баҳолаш усули такомиллаштирилган;  
учқундан ўт оладиган двигател бензин-водород ёнилғисида ишлаганда, иш жараёнининг самарадорлиги ва чиқинди газлар таркибидаги углерод эмиссияларини камайиши экспериментал усуллар ёрдамида асосланган; 
двигателга бензин-водород ёнилғисидан фодаланганда, ёниш фазаларининг давомийлигини баҳолаш мезонлари ёнувчи аралашма таркибидаги водород миқдори инобатга олиниб, экспериментал усуллар ёрдамида ишлаб чиқилган. 
IV. Тадқиқод натижаларининг жорий қилиниши. Ёнилғи самарадорлиги кўрсаткичларини ошириш ва ички ёнув двигателлари билан жиҳозланган енгил автомобилларда чиқинди газларининг углерод эмиссияларини, бензин-водород бенар ёнилғисини бериш орқали минималлаштириш бўйича илмий тадқиқоти натижалари асосида:
Отто циклида бензин-водород ёнилғисида ишлайдиган двигателининг иш циклининг самарадорлигини баҳолаш ва чиқинди газлар таркибидаги углерод эмиссияларини камайтириш имкониятини назарий жиҳатдан асослашнинг такомиллаштирилган услублари Тошкент шаҳар экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармасида жорий этилган (Ўзбекистон республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025-йил “24” - апрел 03-03/1-03/3-3999-сонли маълумотномаси). Натижада, бензин-водород ёнилғиси билан ишлайдиган турли хил транспорт воситаларида, хусусан, учқундан ўт оладиган ички ёнув двигатели билан жиҳозланган энгил автомобилда ёнилғи тежамкорлиги 11% гача энергия тежамкорлигига эришилиб, экологик муаммоларини камайишига олиб келган;
енгил автомобил двигателининг кенг диапазондаги тезлик ва юкланиш режимларида самарали ёнишини таъминловчи бензин-водород ёнилғисининг бенар аралашмаси таркибини ҳисоблашнинг такомиллаштирилган услуби Тошкент шаҳар экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармасида жорий этилган (Ўзбекистон республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025-йил “24” - апрел 03-03/1-03/3-3999-сонли маълумотномаси). Бунинг натижасида, бензин-ҳаво аралашмасига водород бериш орқали ўтқазилган полигон синови давомида 120 км/соат тезликда-11,17%, 90 км/соат тезликда-11,06% ва шаҳар циклида-6,29% ёнилғи тежамкорлигига эришилган;
эксприментал тадқиқот усулларидан фойдаланиб, двигателнинг ёниш фазасининг давомийлигини аниқлаш услуби Тошкент шаҳар экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармасида жорий этилган (Ўзбекистон республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025-йил “24” - апрел 03-03/1-03/3-3999-сонли маълумотномаси). Натижада, бензин-водород ёнилғиси билан ёниш фазасининг давомийлиги 50 дан 70 гача камайишга эришилди, бу аралашманинг тўлиқ ёнишига олиб келади; 
асосий ёниш фазасида бензин-водород ёнилғисининг ёниш иссиқлигидан самарали фойдаланиш даражасини двигателнинг иш режимини баҳолашнинг такомиллаштирилган усули Тошкент шаҳар экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармасида жорий этилган (Ўзбекистон республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025-йил “24” - апрел 03-03/1-03/3-3999-сонли маълумотномаси). Натижада, Тошкент шаҳри автомобил йўлларида ўтказилган шаҳар циклида синов натижаларига кўра ёнилғи 7% тежалган. Ўтказилган синовларга кўра, бензин билан углерод оксиди 0,7 фоиз, ҳажми бўйича углерод 129 мил-1; углерод оксиди бензин-водород ёнилғиси билан 0,33 фоиз, углерод ҳажми бўйича 97 мил-1 ташкил этгани аниқланди; 
бензин-водород ёнилғисида двигателининг иш жараёнининг самарадорлиги, чиқинди газлар таркибидаги углерод эмиссияларини камайтириши ҳисоб-аналитик ва экспериментал усуллар ёрдамида асосланиши Тошкент шаҳар экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармасида жорий этилган (Ўзбекистон республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025-йил “24” - апрел 03-03/1-03/3-3999-сонли маълумотномаси). Натижада, бензин-ҳаво аралашмасига водород қўшилганда, цилиндрга қуйиладиган ёнилғи миқдори 15% гача камайди.  Олинган ташқи тезлик хусусиятлари, двигателнинг турли режимлари, бензин ва бензин-водород ёнилғиси билан экологик баҳолаш CО 30-50%, Ч 6-20%, НОх 5-12% ва иссиқхона газлари, карбонат ангидрид CО2 15-30% миқдоридаги зарарли чиқиндиларни камайтиришига олиб келади;
ёнувчи аралашма таркибидаги водород миқдори инобатга олиниб, экспериментал усуллар ёрдамида ишлаб чиқилган, бензин-водород ёнилғисида ишлаганда двигателнинг ёниш фазаларининг давомийлигини баҳолаш мезонлари Тошкент шаҳар экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши бошқармасида жорий этилган (Ўзбекистон республикаси экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025-йил “24” - апрел 03-03/1-03/3-3999-сонли маълумотномаси). Натижада, Бензин-водород ёнилғисидан фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан асосли бўлиб, бир литр бензин учун 2610 сўмгача бўлиб, двигателнинг турли иш режимларида қувватини 5 дан 10 фоизгача оширади. Натижада,  битта енгил автомобилни бензин-водород ёнилғиси билан эксплуатация қилишнинг йиллик энергия ва экологик самарадорлиги 2,9 млн. сўмни ташкил этиб, йиллар давомида бартараф этилиши керак бўлган атроф-муҳитга этказиладиган зарар 98,7 минг сўмни ташкил этишига эришилган.