Юсупов Рысназар Оразбаевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қорақалпоғистон полиз экинлари биоценозида икки қанотлиларнинг ривожланиш биоэкологияси ва зараркунанда турларига қарши кураш тадбирларини илмий асослаш”, 06.01.09-Ўсимликларни ҳимоя қилиш (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.2.DSc/Qx129.
Илмий раҳбар: Торениязов Елмурат Шерниязович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоғистон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти, DSc.05/30.12.2019.Qx.42.01.
Расмий оппонентлар: Хўжаев Шомил Турсунович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Хайтмуратов Арслонбек Файзуллаевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, катта илмий ходим; Садуллаев Санжарбек Мадиярович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат аграр университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади полиз экинлари биоценозида учрайдиган икки қанотлилар (Diptera) туркуми вакилларини биоэкологик ривожланиш хусусиятига боғлиқ турларга ажратиш, зараркунанда турларининг зарар келтириш даражасини, табиий кушандаларнинг аҳамиятини тадқиқ этган ҳолда қарши кураш усулларининг самарадорлигини илмий асослашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Қорақалпоғистон ҳудуди полиз экинлари биоценозида ёз ойларида ҳаво ҳарорати бошқа ўсимлик турларига нисбатан 4,9-6,5 °C га паст, нисбий намлик 3,1-5,9 %га юқори бўлиши, қулай микроиқлим шароитларининг вужудга келишида асосий абиотик омиллар сифатида белгиланган;
полиз экинлари далаларида тарқалган икки қанотлилар туркуми вакилларидан: зараркунандалар ҳисобида қовун пашша - Myiopardalis pardalina Big, ғовакловчи пашша - Liriomyza bryoniae (Kaltenbach), энтомофаглардан сирфид пашша - Scaeva pyrastri L., тахина пашша - Clytiomyia helluo F., галлиц афидимиза - Aphidoletes aphidimyza Rand.,  иккиламчи турлардан карам пашша - Delia floralis., қора пашша - Musca  domestica., ҳақиқий чивин - Culex  pipiens., дрозофила мева пашша- Drosophila melanogaster., кулранг майда пашша - Simulium argyreatum., шерча-хамелеон пашша - Stratiomys chamaeleon., яшил ялтироқ пашша - Lucilia sericata., кулранг гўшт пашшалар - Sarcophaga carnaria биоценознинг асосий таркибий қисмларидан бири эканлиги аниқланган;
қовун пашшанинг ривожланиш биоэкологиясидаги асосий хусусиятларидан бири, қўйи чегараси 10 °C ҳисобланганда: ўртача тухумига 55,6°C, қуртига 213,3°C, ғумбагига 244,6°C, жами 513,5°C талаб этилганлиги ва қишловга кетган ғумбаклари келгуси йили куз ойида 3,1 %, икки йилдан сўнг 1,1 % чиқиш имконияти мавжуд эканлиги, мазкур агроиқлим шароитида тўла мослашганлигини исботланган;
ғовакловчи пашша ҳудуд шароитида сўнгги йиллари пайдо бўлиб, бугунги кунда қовунда 17,4-22,7%, тарвузда-10,5-16,2%, қовоқда-15,3-26,1% ва бодринг ўсимлигининг 16,5-31,4% баргларида қуртларнинг ривожланганлиги ҳисобга олиниб, қовуннинг бир баргида 5,1-10,4 донадан 26,3-37,8 донагача қуртлари ривожланганда, туптаги мевалар вазни 0,5-1,9 кг, қовоқда 9,4-46,1 донаси 0,4-1,5 кг ҳосилни  камайтириб, сифатига салбий таъсир этганлиги илмий асосланган;
икки қанотлилар туркуми зараркунандаларининг қурт ва ғумбакларини стафилинид, йиртқич қўнғиз ва чумолилар томонидан ва ўргимчак тузоқларига илиниб, етук зотларининг камайганлиги, турлар сонини бошқаришда айрим агротехник усулларнинг самарадорлиги баҳоланган;
қовун пашша етук зотининг тарқалишини аниқлашда феромон тутқичларни қўллаш, кимёвий препаратларнинг зараркунанда пашшаларга ва энтомофагларга таъсири ҳамда уларнинг полиз экинларини ҳимоя қилишда биологик, хўжалик ва иқтисодий самарадорлиги илмий асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Полиз экинлари биоценозида икки қанотлилар туркуми зараркунанда турларининг биологик ва экологик ривожланиш хусусиятлари, келтирадиган зарарини ўрганиб, уларга қарши уйғунлашган ҳимоя қилиш тизимини илмий асослаш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
ҳудуд шароитида полиз экинларини етиштирадиган фермер хўжаликлари учун «Қарақалпақстан шараятында палыз егинлеринде еки қанатлылар топарының биоэкологиялық раўажланыў өзгешелиги, қарсы гүрес илажлары», «Полиз экинларидан қовун, тарвузни зарарли омиллардан ҳимоя қилиш бўйича илмий асосланган тавсиялар», «Палыз егинлериндеги еки қанатлылар топары зыянкеслерине қарсы гүрес илажларын шөлкемлестириў бойынша усыныслар» номли тавсияномалар тасдиқланган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 30 сентябр 03/017-3852-сон маълумотномаси). Ушбу тавсияномалар бугунги кунда фермер ва деҳқон хўжаликлари, томорқа ер эгалари томонидан амалий фаолиятида фойдаланиб келинмоқда;
қовун пашшасига қарши курашда агротехник тадбирларни олиб бориш, мевага тухум қўйишнинг олдини олиш учун ҳимояловчи воситалардан фойдаланиш, етук зотига қарши эрталабдан кимёвий усулни қўллаш бўйича олинган натижалар 2350 гектарда жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 30 сентябр 03/017-3852-сон маълумотномаси). Натижада, агротехник тадбирларнинг биологик самарадорлиги 70,5-93,2%ни, ҳимояловчи воситалар 94,7-97,3%ни, кимёвий препаратлар 96,3-98,9%ни ташкил қилган, гектаридан 145,3-155,7 центнер ҳосил ҳимоя қилиниб, 306,0-337,1% рентабеллик даражасига эришилган;
полиз далаларида сўнгги йиллари пайдо бўлиб, баргларга зарар келтирадиган ғовакловчи пашша турига қарши кураш услублари 112 гектар майдонда жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 30 сентябр 03/017-3852-сон маълумотномаси). Натижада 1 сўм 1,3-4,0 баравар қопланганлиги аниқланган;
ишлаб чиқаришга тавсия этилган кимёвий препаратлардан қовун пашшага қарши Парам 55% эм.к., Дефентокс 2,5% эм.к., Энжио 24,7% сус.к., Далатэ 5% эм.к. препаратлари қўлланилиб, 3256 гектарга жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 30 сентябр 03/017-3852-сон маълумотномаси). Натижада, 97,4-98,9% биологик самарадорликка эришилиб, тадбирнинг хўжалик самарадорлиги 195,3-207,4 ц/га.ни ташкил қилган ва гектарига 18493,8-19166,1 минг сўм иқтисодий самарадорликка эришилган;
қовун ва қовоқ экинида ғовакловчи пашшага қарши Децис, 2,5% эм.к., Конфидор, 20% эм.к., Моспилан, 20% н.кук., Вертимек, 1,8% эм.к. препаратлар қўлланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 30 сентябр 03/017-3852-сон маълумотномаси). Натижада, 91,0-96,0% биологик самарадорликка эришилган.