Бўронов Суҳроб Махаммади ўғлининг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Марказий Осиёдаги минтақавий хавфсизлик трансформацияси шароитида “Толибон” омили”, 23.00.04 – Халқаро муносабатлар, жаҳон ва минтақа тараққиётининг сиёсий муаммолари.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.2.ДСc/Сс111
Илмий маслаҳатчи: Маннонов Абдураҳим Муталович филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/29.12.2022.Ss.21.02
Расмий оппонентлар: Ҳайдаров Абдусамад Ахатович сиёсий фанлар доктори, профессор.
Муҳаммадсиддиқов Муҳаммадолим Муҳаммадрозиқ ўғли сиёсий фанлар доктори, профессор.
Жўраев Қодир Асадович сиёсий фанлар доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон халқаро исломшунослик академияси.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: “Толибон” омилининг Марказий Осиё минтақавий хавфсизлигига таъсирини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Афғонистонда “Толибон” ҳаракатининг пайдо бўлиш ва ривожланиш эволюцияси, унинг диний-ғоявий қарашлари ва маслаклари ташқи томондан узоқ йиллар давомида шаклланган ва афғон жамиятига мослаштиришга қаратилган деобандийлик, ваҳҳобийлик, “Мусулмон биродарлари” каби мафкуравий таълимотлар билан тўлдирилгани ва пуштунлар жамоаси “Толибон” ҳаракатининг этник негизини ташкил этиши этно-диний синкретизм феномени асосида ҳамда бундай қарашларнинг трансформацияга учраётгани Неотолибонизм парадигмасига кўра асослаб берилган;
Марказий Осиё, Кўрфаз минтақаси ва Жанубий Осиё минтақаларини Афғонистон орқали ўзаро боғлаш мақсадларини ифода этувчи муқобил транспорт-транзит йўлакларини ишга тушириш, Афғонистон ўлкасидаги ижтимоий-иқтисодий инқирозни ҳал этишга кўмаклашиш, ушбу мамлакатни минтақавий жараёнларга кенг жалб этишга қаратилган транспорт-логистика, энергетика ва йирик инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш минтақалараро ўзаро боғлиқликнинг янги йўналиши сифатида ишлаб чиқилган “Уч минтақа ёйи” консепсиясига кўра исботланган;
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Афғонистонга қўшни ва дахлдор мамлакатларнинг барчасини қамраб олган минтақадаги ягона ва ноёб платформа эканлиги, Афғонистондаги вазият ташқи йирик кучлар томонидан Марказий Осиё минтақасига нисбатан тазйиқ кўрсатиш воситаси сифатида қўлланилишини бартараф этиш ва минтақалараро хавфсизлик тизимини мустаҳкамлаш мақсадида Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ҳузурида Хавфсизлик қўмитасини ташкил этиш таклифи асослаб берилган;
Марказий Осиё давлатларининг “Толибон” раҳбарлик қилаётган Афғонистон Муваққат ҳукуматига нисбатан ягона ва умумий ёндашувини ишлаб чиқиш, Марказий Осиё ва Афғонистон ўртасида юзага келаётган трансчегаравий сув ресурсларидан оқилона ва минтақа давлатларининг умумий манфаатларидан келиб чиқиб биргаликда фойдаланиш, терроризм, диний экстремизм ва этник сепаратизм ҳамда наркотик моддалар савдоси каби низоли масалаларни сиёсий музокаралар орқали муҳокама қилиш ва ҳал қилишга кўмак берувчи механизм сифатида ташқи ишлар вазирлари даражасида “CА+АФ” (Марказий Осиё ва Афғонистон) маслаҳат учрашувини ташкил этиш таклифи далилланган;
Афғонистон Марказий Осиё минтақавий хавфсизлик архитектурасининг жўғрофий, этно-тарихий, диний ва геосиёсий омилларга кўра муҳим таркибий қисми эканлиги, Ўзбекистоннинг Афғонистонда мустаҳкам тинчлик ва барқарорликни таъминлашга қаратилган фаол ташқи сиёсий ёндашуви ҳамда “Толибон” омилининг минтақавий хавфсизлик тизимига ўрта муддатли истиқболда таъсир кўрсатишини ҳисобга олган ҳолда сиёсий-дипломатик, хавфсизлик, савдо-иқтисодий, шартномавий-ҳуқуқий ва маданий-гуманитар чора-тадбирлар механизмларини назарда тутувчи “Ўзбекистоннинг Афғонистон бўйича 2025-2035-йилларга мўлжалланган стратегияси”ни ишлаб чиқиш таклифи асослаб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. “Марказий Осиё минтақавий хавфсизлик трансформацияси шароитида “Толибон” омили” мавзуси бўйича олинган тадқиқот натижалари асосида:
Афғонистон Марказий Осиё минтақавий хавфсизлик архитектурасининг жўғрофий, этно-тарихий, диний ва геосиёсий омилларга кўра муҳим таркибий қисми эканлиги, Ўзбекистоннинг Афғонистонда мустаҳкам тинчлик ва барқарорликни таъминлашга қаратилган фаол ташқи сиёсий ёндашуви ҳамда “Толибон” омилининг минтақавий хавфсизлик тизимига ўрта муддатли истиқболда таъсир кўрсатишини ҳисобга олган ҳолда сиёсий-дипломатик, хавфсизлик, савдо-иқтисодий, шартномавий-ҳуқуқий ва маданий-гуманитар чора-тадбирлар механизмларини назарда тутувчи “Ўзбекистоннинг Афғонистон бўйича 2025-2035-йилларга мўлжалланган стратегияси”ни ишлаб чиқишга оид илмий хулосалари, таклиф ва тавсияларидан Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги Ўзбекистон Президентининг Афғонистон бўйича махсус вакили хизмати томонидан Республика вазирлик ва идораларига юбориладиган ахборот-таҳлилий ҳужжатларни тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги Ўзбекистон Президентининг Афғонистон бўйича махсус вакили хизматининг 2025-йил 3-майдаги 18-108/11086-сонли далолатномаси). Диссертациядан олинган натижалар Ўзбекистоннинг Афғонистон бўйича ташқи сиёсатини амалга оширишда стратегик жиҳатдан эътибор қаратилиши лозим бўлган таҳлилий маълумотларни шакллантиришга хизмат қилган.
Марказий Осиё давлатларининг “Толибон” раҳбарлик қилаётган Афғонистон Муваққат ҳукуматига нисбатан ягона ва умумий ёндашувини ишлаб чиқиш, Марказий Осиё ва Афғонистон ўртасида юзага келаётган трансчегаравий сув ресурсларидан оқилона ва минтақа давлатларининг умумий манфаатларидан келиб чиқиб биргаликда фойдаланиш, терроризм, диний экстремизм ва этник сепаратизм ҳамда наркотик моддалар савдоси каби низоли масалаларни сиёсий музокаралар орқали муҳокама қилиш ва ҳал қилишга кўмак берувчи механизм сифатида ташқи ишлар вазирлари даражасида “CА+АФ” (Марказий Осиё ва Афғонистон) маслаҳат учрашувини ташкил этишга оид хулосалар, таклиф ва тавсиялардан Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институти томонидан таҳлилий тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институтининг 2025-йил 1-майдаги 05-4/555-сонли маълумотномаси). Натижада диссертацияда келтирилган илмий хулоса, таклиф ва тавсиялар Термиз шаҳрида ташкил этилган “Марказий Осиё ва Афғонистон: умумий келажакка нигоҳ” мавзусидаги халқаро давра суҳбатини ташкил этишга доир ахборот-таҳлилий ҳужжатларни тайёрлашга хизмат қилган.
Афғонистонда “Толибон” ҳаракатининг пайдо бўлиш ва ривожланиш эволюцияси, унинг диний-ғоявий қарашлари ва маслаклари ташқи томондан узоқ йиллар давомида шаклланган ва афғон жамиятига мослаштиришга қаратилган деобандийлик, ваҳҳобийлик, “Мусулмон биродарлари” каби мафкуравий таълимотлар билан тўлдирилгани ва пуштунлар жамоаси “Толибон” ҳаракатининг этник негизини ташкил этиши этно-диний синкретизм феномени асосида ҳамда бундай қарашларнинг трансформацияга учраётгани Неотолибонизм парадигмасига кўра асослаб берилганига оид илмий хулосалардан Ўзбекистон Мусулмон идораси томонидан диний-маърифий таълим муассасалари учун услубий тавсиялар ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Мусулмон идорасининг 2025-йил 28-апрелдаги 05-03/1141-сонли маълумотномаси). Натижада диссертация материаллари, илмий натижалари, илгари сурилган хулоса, таклиф ва тавсиялар Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар” кафедрасининг “Сиёсат ва дин”, “Ислом ва ҳозирги замон”, “Ўзбекистоннинг энг янги тарихи”, “Дин ниқобидаги таҳдидларга қарши кураш методлари” ва “Экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг маънавий-маърифий асослари” фанлари ўқув дастурларини тузишда қўшимча адабиёт сифатида фойдаланилишига хизмат қилган.
Ўзбек ва афғон халқлари ўртасида миллатлараро тотувлик, дўстлик ва биродарлик ришталарини янада мустаҳкамлаш, икки томонлама маданий-гуманитар алоқаларни ривожлантириш, жумладан Афғонистондаги ўзбек ватандошлар билан ишлаш ҳамда улар билан мустаҳкам алоқаларни чуқурлаштиришни назарда тутувчи Ўзбекистоннинг Афғонистон бўйича 2025-2035-йилларга мўлжалланган стратегияси лойиҳасида илгари сурилган илмий хулосалар, таклиф ва тавсиялардан Ўзбекистон Республикаси Миллатлараро муносабатлар ва хориждаги ватандошлар масалалари бўйича қўмитаси ахборот-таҳлилий ҳужжатлари, семинар ва давра суҳбатларини ташкил этишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Миллатлараро муносабатлар ва хориждаги ватандошлар масалалари бўйича қўмитасининг 2025-йил 25-апрелдаги 14-05-137-сонли далолатномаси). Диссертация натижалари хориждаги ватандошлар билан ишлаш сиёсатини шакллантиришда, айниқса, Афғонистон ва унга яқин давлатларда истиқомат қилаётган ватандошларимиз билан алоқаларни чуқурлаштириш, минтақавий хавфсизликни таъминлашга қаратилган ахборот-таҳлилий материаллар ҳамда илмий-тадқиқот ва ҳамкорлик лойиҳалари доирасида халқаро хавфсизлик, экстремизм ва динлараро тотувликка оид мавзуларда семинар ва давра суҳбатлари ташкил этишга хизмат қилган.
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Афғонистонга қўшни ва дахлдор мамлакатларнинг барчасини қамраб олган минтақадаги ягона ва ноёб платформа эканлиги, Афғонистондаги вазият ташқи йирик кучлар томонидан Марказий Осиё минтақасига нисбатан тазйиқ кўрсатиш воситаси сифатида қўлланилишини бартараф этиш ва минтақалараро хавфсизлик тизимини мустаҳкамлаш мақсадида Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ҳузурида Хавфсизлик қўмитасини ташкил этишга доир илмий хулоса ва натижалардан Ўзбекистонда Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Халқ дипломатияси маркази томонидан халқаро конференция тадбирларини ташкил этишда фойдаланилган. (Ўзбекистонда Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Халқ дипломатияси марказининг 2025-йил 28-апрелдаги 235/25-сонли маълумотномаси). Натижада диссертацияда илгари сурилган илмий хулосалар, фикр-мулоҳазалар, таклиф ва тавсиялар “ШҲТ келажаги: ҳамкорликнинг истиқболли йўналишлари” ва “Марказий Осиёда минтақавий ҳамкорлик: сиёсий-ижтимоий ва фалсафий-ҳуқуқий аспектлари” номли халқаро илмий-амалий конференцияларига доир ахборот-таҳлилий материалларни тайёрлашга хизмат қилган.