Xalikulov O‘tkir Mirzakamolovichning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar. Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Yuqori sifatli po‘latlarni olishning fizik-kimyoviy asoslari va texnologik echimlari», 05.02.01 – Mashinasozlikda materialshunoslik. Quymachilik. Metallarga termik va bosim ostida ishlov berish. Qora, rangli va noyob metallar metallurgiyasi (texnika fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2025.1.DSc/T918.
Ilmiy maslahatchi: Xasanov Abdurashid Solievich, texnika fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti «MISIS»ning Olmaliq shahridagi filiali.
Ilmiy Kengash faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, Ilmiy kengash raqami: Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti «MISIS»ning Olmaliq shahridagi filiali, DSc.22/30.12.2019.T.98.01.
Rasmiy opponentlar: Shodiev Abbos Ne’mat o‘g‘li, texnika fanlari doktori, dotsent; Shadrunova Irina Vladimirovna, texnika fanlari doktori, professor; Tastanov Erbulat Adiyatovich, texnika fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: «O‘zbekiston texnologik metallar kombinati» AJ.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: tog‘-kon sanoatida ekspluatatsiya sharoitida qo‘llaniladigan xrom-molibdenli po‘latlarning mustahkamligini va emirilishga chidamliligini oshirishga qaratilgan, modifikatsiya va termik ishlov berishning ilmiy asoslangan usullarini ishlab chiqish orqali ularning texnologik va ekspluatatsion samaradorligini oshirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
xrommolibdenli po‘latni quyish jarayonida issiq briketlangan temir (IBT)dan foydalanish bo‘yicha ilmiy-nazariy konsepsiya yaratilgan;
metallurgik muhitdagi vanadiyning o‘zlashtirilish darajasini 91% gacha oshiradigan, zararli qo‘shimchalar va no-metallar miqdorini kamaytirish imkonini beradigan fazo-redoks reaksiyalari xususiyatlarini hisobga olgan holda, texnogen vanadiy saqlovchi komponentlar orqali po‘latni legirlash aniqlangan;
dendritlar o‘lchamining kamayishiga olib keladigan, turli tabiatga ega nanokukunlar (V, Mo, Fe-V-Al-Ca)ning yuza qatlam morfologiyasi, qatlamli tuzilishi va mikroqattiqligiga ta’sir qilish mexanizmlari ishlab chiqilgan;
xrommolibdenli po‘latning qazib olish va boyitish uskunalaridagi ishlash sharoitlarida ishqalanishga chidamliligini oshirish imkonini beradigan, konstruktiv holda Fe-V-Al-Ca ferroqotishmasi asosidagi kompleks nanokukun modifikatorlardan foydalanish asoslangan;
35XML po‘latining mo‘rt shikastlanishga moyilligiga erigan kislorodning ta’sir qonuniyatlari aniqlandi, kislorodni qayta taqsimlash va po‘latning chidamliligini oshirishni ta’minlovchi termik ishlov berish rejimlari ishlab chiqilgan;
750-780 °C haroratda yuqori tezlik (2500 °C/min)da qizdirilganda ularning ionlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda modifikatorlar tanlovini asoslash imkonini beradigan, nanokukun turi bilan elektrod metallining tomchi ko‘chish dinamikasi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri korrelyasiya aniqlangan;
og‘ir ishlash sharoitlari uchun ekspluatatsiya xususiyatlari yaxshilantirilgan nanokukunlar yordamida modifikatsiya qilingan xrommolibdenli po‘latlarni sanoatda qo‘llash bo‘yicha texnologik tavsiyalar ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Nanokukunlar va texnogen vanadiy saqlovchi komponentlar qo‘llanilgan holda xrom-molibdenli po‘latlarni modifikatsiya qilish va termik ishlov berish texnologiyasini ilmiy asoslash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
vanadiy saqlovchi texnogen oksidlardan foydalanilgan holda po‘latlarni fazo-redoks legirlash texnologiyasi «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning Markaziy ta’mirlash mexanika zavodida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2025 yil 16 apreldagi SL-355/1-son ma’lumotnomasi). Natijada, vanadiy shlagi kompleks legirlovchi va oksidlovchi komponent sifatida qo‘llanilib, tiklanish davrida shlak:ohak nisbatining 4:1 ko‘rinishida shlak shakllantirildi va keyinchalik vanadiy o‘zlashtirish darajasi 91 % gacha oshirish, fosfor miqdori 30 % ga va oltingugurt miqdori 40 % ga kamaytirish imkonini bergan;
nanokukunlar (Fe-V-Al-Ca, V, Mo) yordamida po‘latlarni kompleks struktural modifikatsiya qilish texnologiyasi «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning Markaziy ta’mirlash mexanika zavodida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2025 yil 16 apreldagi SL-355/1-son ma’lumotnomasi). Natijada, 0,2 mg/sm³ konsentratsiyada dispers modifikatorlar yuqori energetik ishlov berish zonasiga kiritildi, uch qavatli morfologiyaga ega bo‘lgan, tartiblangan dendritli struktura shakllandi, dendritlar o‘rtacha qalinligi 2,3 martaga kamaytirildi va modifikatsiyalangan qatlamning mikrotvrdligi 3000 MPa gacha oshirish imkonini bergan;
reduksion qizitishdan va mezhkritik interval haroratlaridan (MKI) ikki bosqichli so‘ndirish va 680°C da paysallatishni o‘z ichiga olgan termik ishlov berish sxemasi «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning Markaziy ta’mirlash mexanika zavodida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2025 yil 16 apreldagi SL-355/1-son ma’lumotnomasi). Natijada, 35XML po‘latining zarba chidamliligini 78 kJ/m² gacha oshirishga va sulfidli korroziyali tarqalishga 75 % chegaradagi kuchlanishda barqarorlikni ta’minlash imkonini bergan;
750-780°C harorat diapazonida va 2500°C/min tezlikda qizitish bilan fazaviy o‘zgarishlar jarayonidan foydalangan holda termik ishlov berishning kombinatsiyalangan sxemasi «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning Markaziy ta’mirlash mexanika zavodida amaliyotga joriy etilgan («Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJning 2025 yil 16 apreldagi SL-355/1-son ma’lumotnomasi). Natijada, bir xil, mayda donali substruktura shakllanish, anizotropiya minimallashtirish, zarba chidamliligi 38% ga oshirish va maxsus emirilish miqdori 0,0215 mg/m gacha kamaytirish imkonini bergan.