Авезов Саид Каюмовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Бош мия жароҳатини ўтказган болаларнинг клиник-неврологик ва ликвординамик ҳолати, ҳамда реабилитация тадбирларини такомиллаштириш»; 14.00.13 – Неврология.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2. PhD/Tib2761.
Илмий раҳбар: Артикова Мавлюда Абдурахмановна, тиббиёт фанлари доктори (DSc), доцент.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро давлат тиббиёт институти, DSc.04/30.04.2022.Tib.93.02.
Расмий оппонентлар: Уринов Мусо Болтаевич, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Усманова Дурдона Джурабаевна, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: С.Д.Асфендияров номидаги Қозоғистон миллий тиббиёт университети (Қозоғистон Республикаси).
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ликвординамик бузилишларнинг клиник ташҳисоти ва унинг оқибатлари натижаларини, шунингдек бош мия шикастланиши бўлган болаларнинг даволаш-реабилитация чора-тадбирлари натижаларини оптималлаштиришдан иборат.
III . Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
клиник балли шкала орқали касалликнинг турли даврларида бош мия жароҳатининг оғирлигини баҳолаш мезонлари аниқланган бўлиб, бемор аҳволини тезда, қўшимча текширувларсиз ва юқори аниқлик билан ташҳислаш имконини бериши асосланган;
бош мия жароҳатланишининг турли клиник шаклларида жароҳат механизмидан қатъий назар, бош мия қон оқими ауторегуляциясининг бузилиши асосан  бош мия ўрта артериясидаги қон оқимининг бузилиши ҳисобидан кузатилиши  исботланган;
бош мия жароҳатида ликвординамик бузилишлар вақт ўтиши билан турли даражадаги ақлий заифликнинг (олигофрения) юзага келишига ва бу ҳолат айниқса, бош мия лат ейишининг ўткир ва ўткир ости даврларида максимал ифодаланиши асосланган;
ликвординамик белгилар бўйича турғун ижобий натижаларга эришиш, бош мия лат ейишларида неврологик ва интеллектуал дефицитни батараф этишда нейрометаболик (Холина альфосцерат) терапиянинг самарадорлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 
«Бош мия жароҳатини ўтказган болаларнинг клиник-неврологик ва ликвординамик ҳолати, ҳамда реабилитация тадбирларини такомиллаштириш» мавзусидаги илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2024 йил 10 декабрдаги 10/80-сон хулосаси олинган:
биринчи илмий янгилик: клиник балли шкала орқали касалликнинг турли даврларида бош мия жароҳатининг оғирлигини баҳолаш мезонлари аниқланган бўлиб, бемор аҳволини тезда, қўшимча текширувларсиз ва юқори аниқлик билан ташҳислаш имконини бериши асосланган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: илк бор бош мия жароҳатларининг турли даврларида касалликни оғирлик даражаларини баҳолаш мезонлари ишлаб чиқилди. Клиник балл шкаласи бош мия жароҳати мавжуд бўлган болаларни даволашнинг турли босқичларида: ўткир, оралиқ ва узоқ муддатли даврларида умумий ва неврологик ҳолатини аниқ баҳолайди, бу эса патологик жараённинг кечишини динамик назорат қилиш имкониятини беради, ўтказилаётган даволашнинг самарадорлигини миқдорий баҳолаш имкони пайдо бўлади. Бевосита клиник неврологик текширув атиги 10-15 дақиқа вақтни олади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ишлаб чиқилган балл шкаласининг иқтисодий самарадорлиги шундан иборатки, ушбу шкала қўшимча ускунавий ва лаборатор таҳлилларсиз, фақатгина клиник кўрсаткичларга асосланиб беморнинг ҳолати юқори аниқликда, ±2% баҳоланади, бу эса электрон мосламаларнинг аниқлигига тенг. Таклиф этилаётган ташхислаш тизимининг юқори салмоғи ижтимоий-иқтисодий самарадорликни таъминлайди. БМЖ бўлган беморларни ўткир даврида, одатда, электроэнцефалография (ЭЭГ) ва магнит-резонанс томография (МРТ) ёрдамида текширилади. Бунда даволаш динамикасида бу текширувларни камида 2 марта бажариш зарур. Бу давлат шифохоналарида тадқиқот давридаги нарҳи МРТ учун 220 минг сўм ва ЭЭГ учун 55 минг сўмни ташкил этади (жами 550 минг сўм). Клиник балл шкаласининг қўлланилиши натижасида текширувнинг қиммат тадқиқотларни қўлламаган ҳолда, болаларни назорат этувчи тиббиёт ходимларининг вақтини тежаш имконини беради. Хулосалар: бош мия жароҳати олган болаларни умумий ва неврологик ҳолатини таклиф этилаётган усул ёрдамида баҳолаш патологик бузилишлар оғиирлигини юқори аниқликда балларда, ва, мос равишда, касаллик кечишининг динамикасини, унинг башоратини ва ўтказилаётган даволаш чора-тадбирлари самарадорлигини аниқлаш имконини беради;
иккинчи илмий янгилик: бош мия жароҳатланишининг турли клиник шаклларида жароҳат механизмидан қатъий назар, бош мия қон оқими ауторегуляциясининг бузилиши асосан  бош мия ўрта артериясидаги қон оқимининг бузилиши ҳисобидан кузатилиши  исботланган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: мия қон оқими динамикасининг аниқланган бузилишлари ликвор гипертензиясига таъсир кўрсатади, бу эса ауторегуляция бузилиши табиати ва даражасини белгилайди. Пулсацион индекснинг (PI) ошиши бош миясининг енгил чайқалиши қайд этилган беморларда ҳам мия ичи гипертензияси ривожланишига олиб келади. Мия гемодинамикасини текширишда транскраниал допплерография ёрдамида вазоспазм жадаллашаётган беморларни ўз вақтида ноинвазив усулда аниқлаш имконини беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: магистрал қон томирларнинг мия гемодинамикасини ултратовуш транскраниал допплерография ёрдамида ўрганиш натижасида ликвординамик бузилишлар, қон қуйилишлари ва вазоспазм аниқланади. Мия гемодинамиикаси кўрсаткичларининг ўзгаришлари мия ичи гипертензиясининг клиник аломатлари билан ёндош кечади. Бу эҳтимолий асоратларни олдини олиш ва улар фоизини пасайтириш имконини беради, ва шу билан бирга, беморнинг шифохонада даволаниш муддатини ўртача 5 кунга қисқартиради, шифохона харажатларини ҳар 1 беморга 85000 сўмга камайтиради (Бухоро туман тиббиёт бирлашмасини 1 койко-кун нарҳи 170000 сўмга тенг); шифохонада даволаниш кунларининг қисқариши дори воситаларига бўлган эҳтиёжни пасайтиради (шифохонада даволанишнинг 1 кунида ўртача 100000 сўм сарфланади). Хулосалар: терапевтик даволашда тадқиқотнинг оптимал усулини танлаш, ўз вақтида беморларда вазоспазм ривожланиш хавфини олдини олиш натижасида иккиламчи асоратлар камаяди. Транскраниал допплерография бемор аҳволининг ёмонлашиш хавфини аниқлашда ўзининг юқори сезувчанлиги билан энг аниқ ва арзон усул эканлиги исботлади. Мазкур усул шошилинч тиббий ёрдамга, бош мия жароҳати олган ва мия ичи босимининг доимий ноинвазив мониторингига муҳтож бўлган болалар учун биринчи навбатда турадиган текширув сифатида мақбул деб топилди;
учинчи илмий янгилик: бош мия жароҳатида ликвординамик бузилишлар вақт ўтиши билан турли даражадаги ақлий заифликнинг (олигофрения) юзага келишига ва бу ҳолат айниқса, бош мия лат ейишининг ўткир ва ўткир ости даврларида максимал ифодаланиши асосланган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: аниқланган ликвординамик бузилишлар миянинг ишемик-гипоксик ҳолатларини келтириб чиқаради, бунинг оқибатида болада ақлий фаолиятнинг заифланиши кузатилади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: бош мия жароҳатини олган болаларда касалликнинг турли даврларида когнитив ҳолатларини «Равенн стандарт прогрессив матрицаси (SPM)» тести бўйича аниқлаш шуни кўрсатдики, қўшимча лаборатор, ускунавий тадқиқотларсиз ўткир-ўткир ости босқичларда ақлий функциялар заифлашади, бу эҳтимол болаларда бош миянинг морфофункционал етилмаганлилиги туфайли бўлиши мумкин. Мия лат ейилишининг ўрта даражаси аниқланган беморларда ақлий заифлик (олигофрения) максимал даражада ўткир  ва оралиқ даврларда, бир мунча камроқ - узоқ муддатли даврда намоён бўлади. Бу шифокорнинг кейинги вазифаларини эртароқ белгилаш имконини беради, эҳтимолий руҳий бузилишлар фоизини камайтириб, ўз вақтида ташхислаш ва даволаш натижаларига ижобий таъсир кўрсатади. Бош мия жароҳатдан кейинги руҳий асоратлар оқибатида болалар ногиронлиги ривожланиш эҳтимоли юқори бўлган беморларнинг когнитив ҳолатини ўз вақтида аниқлаш стационарда бюджет маблағларини 800000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 500000 сўмга тежаш, шунингдек 1 бемор болага ҳар ойда 621000 сўмлик ижтимоий нафақа тўловини тежаш имконини беради (йилига 7452000 сўм). Хулосалар: бош мия жароҳатини олган болалар ҳаёт давомида неврологик, нейропсихологик ва ҳулқ-атвор муаммоларига дуч келадилар, баъзида бу муаммолар умрбод давом этади. Жароҳат олган пайтида боланинг ёши қанчалик катта бўлса, унинг ақлий фаолиятини тикланиш имконияти шунча юқори бўлади. Болаларда когнитив фаолиятнинг бузилиши даволаш ва реабилитацияга тўғри ёндашганда ўтиб кетиши ҳам мумкин.
тўртинчи илмий янгилик: ликвординамик белгилар бўйича турғун ижобий натижаларга эришиш, бош мия лат ейишларида неврологик ва интеллектуал дефицитни батараф этишда нейрометаболик (Холина альфосцерат) терапиянинг самарадорлиги исботланган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги: холин алфосцерат нейропротекторини қўллаш натижасида мия жароҳатини олган беморларни неврологик ҳолати ва когнитив ўзгаришлари яхшиланади. Ўткир ва ўткир ости даврларда бош мия жароҳатида бемор саломатлигининг ҳолати тез-тез ўзгаради, узоқ муддатли даврда эса сурункали шаклга ўтади. Баъзи ҳолларда ўткир даврдаёқ холин алфосцерат нейропротектори қўлланилганда мия ичи гипертензияси аломатлари йўқолганлиги аниқланди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: даволашнинг ўртача давомийлиги, ҳамда беморни стационарда қолиш муддати ўртача 5 кунга қисқарди, 1 бемор ҳисобига бюджет маблағларни 800000 сўмга, бюджетдан ташқари маблағларни 500000 сўмга тежашга эришилди. Болаларнинг умумий, неврологик ҳолати ва когнитив функцияларининг барқарор ва жадал равишда яхшиланиш кўрсаткичлари комплекс терапияда холин альфосцерат олган беморларда кўпроқ аниқланди. Бош мия жароҳати оқибатида турли оғирликдаги «Олигофрения» ташхиси «болалик ногирони» деб талқин қилинади. Холин алфосцерат қўлланилгандан кейин олигофрения даражасида деб белгиланган бундай болалар бирмунча енгил - “Руҳий ривожланишида орқада қолиш” мақомига ўтдилар, яъни улар энди ногирон деб ҳисобланмайди, негаки бу ташхис оғир руҳий бузилиш деб баҳоланмайди. Холин алфосцератининг қўлланилиши стационарда бюджет маблағларини 800000 сўмга, бюджетдан ташқари маблағларни 500000 сўмга тежашга имкон берган. Шунингдек 1 бемор ҳисобига ҳар ойлик 621000 сўмлик ижтимоий нафақа тўловини тежаш имконини беради (йилига 7452000 сўм). Хулосалар: бош мия жароҳатини олган болаларни комплекс даволашда холин алфосцерат воситасининг жорий қилиниши натижасида мияда гемодинамика яхшиланди, сенсор, мотор ва когнитив фаолият 1,7 мартага ошди.