Тилляшайхова Ирода Мирзагалеб қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «СOVID-19 билан ассоцияланган ўпка зараланишининг углевод алмашинуви бузилишларининг ривожланиши ва авж олиши орасидаги боғлиқлик» 14.00.42 – Пульмонология, 14.00.03 – Эндокринология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.PhD/Tib4364.
Илмий раҳбарлар: Парпиева Наргиза Нусратовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Рахимова Гульнара Нишановна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Академик Ш.Алимов номидаги Республика ихтисослаштирилган фтизиатрия ва пульмонология илмий-амалий тиббиёт маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Академик Ш.Алимов номидаги Республика ихтисослаштирилган фтизиатрия ва пульмонология илмий-амалий тиббиёт маркази, DSc.04/01.04.2023.Tib160.01.
Расмий оппонентлар: Белевский Андрей Станиславович, тиббиёт фанлари доктори, профессор (Россия); Холикова Адлия Омонуллаевна, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат тиббиёт институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади COVID-19 билан боғлиқ ўпка шикастланишларининг углевод алмашинуви бузилишлари ривожланиши ва хусусиятига таъсирини баҳолашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
COVID-19 билан кечадиган пневмониядан сўнг 75%дан ўпка зарарланиши, гипертония касаллиги III даражаси ва 3 йилдан ортиқ давом этаётган 2 турдаги қандли диабет, ўпка томирларда периферик қон оқимини қаршилик кучайиши ҳисобига ўпка фиброз шаклланишининг асосий предикторлар эканлиги исботланган;
COVID-19нинг ўткир давридаги ўлим даражасининг ошиши С-реактив оқсил >200 мг/лдан ортиқ ошиши, уч ҳил антибиотикларни бир вақтда қўлланилиши, эрта тўқмаларни шикастланиши ва иммунитетини ҳимоя қилишининг пайсайиши ҳисобига мустақил омил эканлиги исботланган;
COVID-19 ўтказган беморларда узоқ муддатли даврда бирламчи аниқланган гипергликемия, углевод алмашув бузилиш ҳисобига 2 турдаги қандли диабетга олиб келиши, нормогликемия - қандли диабет ривожланмаслиги эса, вақтинчалик углевод алмашув бузилиши ҳисобига асосий омиллар эканлиги исботланган;
илк бор 2 турдаги бирламчи аниқланган қандли диабет беморларда постковид даврда инсулинга, GAD ва ZnT8 юқори даражаси кузалитилиши, давом этаётган аутоиммун жараён ҳисобига антитаначалар сақланиши исботланган;
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
COVID-19 билан боғлиқ пневмонияга чалинган беморларда углевод алмашинуви бузилишларини аниқлашга бағишланган диссертация тадқиқоти натижалари асосида:
биринчи илмий янгилик: COVID-19 билан кечадиган пневмониядан сўнг 75%дан ўпка зарарланиши, гипертония касаллиги III даражаси ва 3 йилдан ортиқ давом этаётган 2 турдаги қандли диабет, ўпка томирларда периферик қон оқимини қаршилик кучайиши ҳисобига ўпка фиброз шаклланишининг асосий предикторлар эканлиги исботланганлиги, «COVID-19 билан боғлиқ ўпка шикастланишли беморларда углевод алмашинуви даражасини аниқлашнинг диагностик аҳамияти» деб номланган услубий тавсияномага киритилган. Мазкур таклиф Жиззах вилоят шифохонасининг 2024 йил 8 октябрдаги 159-сонли буйруғи ва Сирдарё вилоят фтизиатрия ва пулмонология марказининг 2024 йил 5 октябрдаги 115-1-u/r-сонли буйруғига асосан амалиётга жорий этилган ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техника кенгашнинг 2025 йил 15 январдаги 11/26-сонли хулосаси билан тасдиқланган. Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 инфекциясини бошдан кечирган беморларнинг меҳнатга лаёқатлилигини ва ижтимоий мослашувини тезроқ тикланишида намоён бўлади. Иқтисодий самарадорлиги: Қайта госпитализациялар сонининг камайиши, гликемик назоратнинг яхшиланиши ва асоратларни даволашда қимматбаҳо терапия эҳтиёжининг қисқариши орқали бир бемор ҳисобига стационар даволаш ва қайта текшириш харажатларини ўртача 9000000 сўмдан ортиқ тежаш имконини беради. Хулоса: илк маротаба COVID-19 билан кечадиган пневмониядан сўнг 75%дан ўпка зарарланиши, гипертония касаллиги III даражаси ва 3 йилдан ортиқ давом этаётган 2 турдаги қандли диабет, ўпка томирларда периферик қон оқимини қаршилик кучайиши ҳисобига ўпка фиброз шаклланишининг асосий предикторлар эканлиги исботланиши ҳисобига беморларнинг меҳнатга лаёқатлилигини ва ижтимоий мослашувини тезроқ тикланишида, қайта госпитализациялар сонининг камайиши, гликемик назоратнинг яхшиланиши ва асоратларни даволашда қимматбаҳо терапия эҳтиёжининг қисқариши орқали бир бемор ҳисобига стационар даволаш ва қайта текшириш харажатларини ўртача 9000000 сўмдан ортиқ тежаш имконини беради ва беморлар ҳаёти сифати яхшиланади.
иккинчи илмий янгилик: COVID-19нинг ўткир давридаги ўлим даражасининг ошиши С-реактив оқсил >200 мг/лдан ортиқ ошиши, уч ҳил антибиотикларни бир вақтда қўлланилиши, эрта тўқмаларни шикастланиши ва иммунитетини ҳимоя қилишининг пайсайиши ҳисобига мустақил омил эканлиги исботланганлиги, ушбу маълумотлар «COVID-19 билан боғлиқ ўпка шикастланишли беморларда углевод алмашинуви даражасини аниқлашнинг диагностик аҳамияти» деб номланган услубий тавсияномага киритилган. Мазкур таклиф Жиззах вилоят шифохонасининг 2024 йил 8 октябрдаги 159-сонли буйруғи ва Сирдарё вилоят фтизиатрия ва пулмонология марказининг 2024 йил 5 октябрдаги 115-1-u/r-сонли буйруғига асосан амалиётга жорий этилган ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техника кенгашнинг 2025 йил 15 январдаги 11/26-сонли хулосаси билан тасдиқланган. Ижтимоий самарадорлиги: Углевод алмашинуви бузилишларини эрта аниқлаш орқали предиабетнинг манифест қандли диабетга айланишини олдини олиш, шу орқали метаболик асоратлар, ногиронлик ва ўлим ҳолатлари сонини камайтириш имкони яратилади. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 дан кейин қандли диабетни эрта диагностика қилиш даволашни ўз вақтида бошлаш ва асоратларнинг ривожланишини олдини олиш имконини беради. Бу эса госпитализациялар сони ва текширув ҳажмининг камайишига олиб келиб, бир бемор ҳисобига 2500000 сўмдан 9200000 сўмгача иқтисодий самара беради (даволаш юки даражасига қараб). Хулоса: таклиф қилинган COVID-19нинг ўткир давридаги ўлим даражасининг ошиши С-реактив оқсил >200 мг/лдан ортиқ ошиши, уч ҳил антибиотикларни бир вақтда қўлланилиши, эрта тўқмаларни шикастланиши ва иммунитетини ҳимоя қилишининг пайсайиши ҳисобига мустақил омил эканлиги исботланиши углевод алмашинуви бузилишларини эрта аниқлаш орқали предиабетнинг манифест қандли диабетга айланишини олдини олиш, шу орқали метаболик асоратлар, ногиронлик ва ўлим ҳолатлари сонини камайтириш, COVID-19 дан кейин қандли диабетни эрта диагностика қилиш даволашни ўз вақтида бошлаш ва асоратларнинг ривожланишини олдини олиш орқали госпитализациялар сони ва текширув ҳажмининг камайиши, бир бемор ҳисобига 2500000 сўмдан 9200000 сўмгача иқтисодий самара беради.
учинчи илмий янгилик: COVID-19 ўтказган беморларда узоқ муддатли даврда бирламчи аниқланган гипергликемия, углевод алмашув бузилиш ҳисобига 2 турдаги қандли диабетга олиб келиши, нормогликемия - қандли диабет ривожланмаслиги эса, вақтинчалик углевод алмашув бузилиши ҳисобига асосий омиллар эканлиги исботланганлиги натижалари «COVID-19 билан боғлиқ ўпка шикастланишли беморларда углевод алмашинуви даражасини аниқлашнинг диагностик аҳамияти» деб номланган услубий тавсияномага киритилган. Мазкур таклиф Жиззах вилоят шифохонасининг 2024 йил 8 октябрдаги 159-сонли буйруғи ва Сирдарё вилоят фтизиатрия ва пулмонология марказининг 2024 йил 5 октябрдаги 115-1-u/r-сонли буйруғига асосан амалиётга жорий этилган ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техника кенгашнинг 2025 йил 15 январдаги 11/26-сонли хулосаси билан тасдиқланган. Ижтимоий самарадорлиги: гипергликемия, гипоксемия, кучли яллиғланиш ва нотўғри микробларга қарши терапия каби хатар омилларини аниқлаш орқали эрта стратификация ўтказиш ва даволаш тактикаси оптималлаштирилиб, ўлим ҳолатлари ва оғир асоратлар сони камайтирилади. Иқтисодий самарадорлиги: хавф гуруҳига кирувчи беморларни ўз вақтида аниқлаш ва терапияни тўғирлаш орқали госпитализация муддати, дори воситаларига эҳтиёж ҳамда реанимацияга муҳтожлик камайиб, оғир COVID-19 кечиши билан боғлиқ ҳар бир бемор учун ўртача 9200000 сўм иқтисодий самара берилади. Хулоса: илк бор COVID-19 ўтказган беморларда узоқ муддатли даврда бирламчи аниқланган гипергликемия, углевод алмашув бузилиш ҳисобига 2 турдаги қандли диабетга олиб келиши, нормогликемия - қандли диабет ривожланмаслиги эса, вақтинчалик углевод алмашув бузилиши ҳисобига асосий омиллар эканлигининг исботланиши хатар омилларини аниқлаш орқали эрта стратификация ўтказиш ва даволаш тактикаси оптималлаштирилиб, ўлим ҳолатлари ва оғир асоратлар сони камайтириш, беморларни ўз вақтида аниқлаш ва терапияни тўғирлаш орқали госпитализация муддати, дори воситалари ва реанимацияга муҳтожликни камайиб, ҳар бир бемор учун ўртача 9200000 сўм иқтисодий самарадорликка олиб келади.
тўртинчи илмий янгилик: илк бор 2 турдаги бирламчи аниқланган қандли диабет беморларда постковид даврда инсулинга, GAD ва ZnT8 юқори даражаси кузалитилиши, давом этаётган аутоиммун жараён ҳисобига антитаначалар сақланиши исботланганлиги натижалар «COVID-19 билан боғлиқ ўпка шикастланишли беморларда углевод алмашинуви даражасини аниқлашнинг диагностик аҳамияти» деб номланган услубий тавсияномага киритилган. Мазкур таклиф Жиззах вилоят шифохонасининг 2024 йил 8 октябрдаги 159-сонли буйруғи ва Сирдарё вилоят фтизиатрия ва пулмонология марказининг 2024 йил 5 октябрдаги 115-1-u/r-сонли буйруғига асосан амалиётга жорий этилган ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техника кенгашнинг 2025 йил 15 январдаги 11/26-сонли хулосаси билан тасдиқланган. Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 билан боғлиқ пневмонияни бошдан кечирган беморларда цинк препаратларини қўллаш орқали постковид ўпка фиброзининг ривожланиш хавфини камайтириш, ўпка фаолиятини сақлаб қолиш, беморлар ҳаёт сифатини ошириш ва узоқ муддатли ногиронлик ҳолатларини қисқартириш имкони яратилади. Иқтисодий самарадорлиги: фиброз ўзгаришларини олдини олиш орқали нафас етишмовчилиги, госпитализация ва реабилитацияга боғлиқ харажатлар камайиб, ҳар бир бемор ҳисобига ўртача 4200000 сўмгача иқтисодий самара берилади. Хулоса: биринчи бор 2 турдаги бирламчи аниқланган қандли диабет беморларда постковид даврда инсулинга, GAD ва ZnT8 юқори даражаси кузалитилиши, давом этаётган аутоиммун жараён ҳисобига антитаначалар сақланишининг исботланиши пневмонияни бошдан кечирган беморларда цинк препаратларини қўллаш орқали постковид ўпка фиброзининг ривожланиш хавфини камайтириш, ўпка фаолиятини сақлаб қолиш, беморлар ҳаёт сифатини ошириш, узоқ муддатли ногиронлик ҳолатларини қисқартириш ва шу орқали нафас етишмовчилиги, госпитализация ва реабилитацияга боғлиқ харажатларни камаишига, ҳамда ҳар бир бемор ҳисобига ўртача 4200000 сўмгача иқтисодий самарадорликка олиб келади.
