Basharova Laylo Maratovnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Maktabgacha yoshdagi bolalarning ovqatlanishini gigienik baholash va uni nutritiv maqomiga ta’siri», 14.00.07 – Gigiena (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.3.DSc/Tib899.
Ilmiy maslahatchi: Kamilova Roza Tolanovna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Sanitariya, gigiena va kasb kasalliklari ilmiy-tadqiqot instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Toshkent tibbiyot akademiyasi, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03.
Rasmiy opponentlar: Ermatov Nizom Jumakulovich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Zaredinov Damir Arifovich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Tuxtarov Baxrom Eshnazarovich, tibbiyot fanlari doktori, dotsent.
Yetakchi tashkilot: Gigiena, toksikologiya, epidemiologiya, virusologiya va mikrobiologiya ilmiy-tadqiqot instituti (Belarus Respublikasi).
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida va uy sharoitida haqqoniy ovqatlanishni tahlil qilish asosida nutritiv maqom buzilishlarini erta baholashni takomillashtirish va sog‘lom ovqatlanish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha gigienik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning kunlik mutlaq oziq-ovqat iste’moli tamonomasidagi mutonosibliklari baliq, pishloq, quruq mevalarning kiritilmaganligi, dukkakli va sut mahsulotlarning kamligiga qaramasdan energetik qiymati yoshga mos kelishi, biroq kimyoviy tarkibida hayvon oqsil va yog‘lari iste’molining taomonomaga nisbatan keskin farqining o‘ziga xos o‘zgarishlarining o‘rni isbotlangan;
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning taomnoma-taqsimot va taomlarni individual iste’molini gigienik tahlida 4 va 5 martalik ovqatlanish tashkil etilgan kontingentlarda mutlaq ovqatlanishning miqdoriy va sifat tuzilishi, ularning yoshga nisbatan tana uzunligi va vaznining me’yordan kamligi ovqatlanishning surunkali buzilishi mavjud bolalar sonining oshishiga korrelyasion bog‘liqligi asoslangan;
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning ozuqa mahsulotlarni amalda mutlaq iste’molining qiyosiy tahlilida ovqatlanish soni turlicha bo‘lgan, fiziologik me’yorlardan uglevod va o‘simlik moylarining iste’molini ortishi, vitamin va minerallardan sut tarkibidagi kal`siy, gemli temir, yod, rux va selen miqdorining etishmasligi surunkali alimentar-bog‘liq kasalliklar rivojlanishining asosiy xavf omili ekanligi isbotlangan;
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning ota-onalarning sog‘lom ovqatlanishni tashkillashtirish bo‘yicha o‘quv kursini o‘tishi natijasida bolalarda ortiqcha tana vazni va semizlik xavfi 4 baravargacha kamayganligi, o‘qishda ishtirok etmagan otan-onalar bolalarida xavf 1,5 baravargacha oshganligi xavflar farqi qiymati ko‘rsatkichi bolalar orasida ortiqcha tana vazni va semizlikni bashorat qilishga asos bo‘lganligi isbotlangan;
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalar tana vazni indeksi qiymati Z-score shkalasi diapazonlari natijasida nutritiv statusining o‘zgarishi, ortiqcha tana vazni va semizlik xavfini -3,0 va undan kichik qiymatlarida past bo‘ylik va tana vazni tanqisligi hamda +3,0 va undan ortishda tana vazni bo‘yicha-semizlik qayd etilgan bolalarda surunkali alimentar-bog‘liq kasalliklar xavfini kamaytirish imkonini beruvchi nutritiv holat buzilishlarini erta baholash bo‘yicha skrining usuli ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning haqqoniy ovqatlanishini gigienik baholash va uni nutritiv maqomiga ta’siri bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning kunlik mutlaq oziq-ovqat iste’moli tamonomasidagi mutonosibliklari baliq, pishloq, quruq mevalarning kiritilmaganligi, dukkakli va sut mahsulotlarning kamligiga qaramasdan energetik qiymati yoshga mos kelishi, biroq kimyoviy tarkibida hayvon oqsil va yog‘lari iste’molining taomonomaga nisbatan keskin farqining o‘ziga xos o‘zgarishlarining o‘rni isbotlanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘limi tomonidan 2024 yil 14 oktyabrda t-01/1-son bilan tasdiqlangan «Skrining-metod dlya rannego viyavleniya narusheniy nutritivnogo statusa u detey i prognozirovanie riska ix razvitiya» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Respublika sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 47-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 18.10.2024 yildagi 259-son hamda Central Asian Medical University xalqaro tibbiyot universiteti bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 12/24-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 22 oktyabrdagi 07/90-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: uch mahal ovqatlanadigan MTTda oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishning tavsiya etilgan kunlik darajasiga eng yuqori darajada mos kelishi MTT sharoitida turli assortimentdagi taomlarni tayyorlash va uy sharoitida qo‘shimcha ovqatlanish orqali maktabgacha yoshdagi bolalarning nutritiv maqomini yaxshilash imkonini bergan. Iqtisodiy samaradorligi: bir nafar bola 9-10,5 soat mobaynida MTT da bo‘lganda ikkinchi nonushta va kechki ovqatni iste’mol qilmasligi natijasida 1 nafar bola hisobiga bir oyda o‘rtacha 63000 so‘m mablag‘ iqtisod qilinadi (2024 yil 1 maydagi preyskurantiga ko‘ra: bir nafar bola 9 soat mobaynida MTTda bo‘lishi 1 oy ovqatlanish 247000 so‘mni, 10,5 soat mobaynida MTTda bo‘lishi 295000 so‘mni va 12 soat mobaynida MTTda bo‘lishi 334000 so‘mni tashkil etgan);
ikkinchi ilmiy yangilik: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning taomnoma-taqsimot va taomlarni individual iste’molini gigienik tahlida 4 va 5 martalik ovqatlanish tashkil etilgan kontingentlarda mutlaq ovqatlanishning miqdoriy va sifat tuzilishi, ularning yoshga nisbatan tana uzunligi va vaznining me’yordan kamligi ovqatlanishning surunkali buzilishi mavjud bolalar sonining oshishiga korrelyasion bog‘liqligi asoslanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘limi tomonidan 2024 yil 14 oktyabrda t-01/1-son bilan tasdiqlangan «Skrining-metod dlya rannego viyavleniya narusheniy nutritivnogo statusa u detey i prognozirovanie riska ix razvitiya» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Respublika sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 47-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 18.10.2024 yildagi 259-son hamda Central Asian Medical University xalqaro tibbiyot universiteti bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 12/24-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 22 oktyabrdagi 07/90-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: ishlab chiqilgan mobil ilova yordamida aniqlangan oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy guruhlari tanqisligining to‘yib ovqatlanmaydigan bolalar sonining ko‘payishiga aniqlangan salbiy ta’siri ovqatlanish holati buzilishlarini erta tashxislash samaradorligini oshirish va o‘z vaqtida ovqatlanish korreksiyasini amalga oshirish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorligi: maktabgacha yoshdagi kam vaznli bolalar o‘rtasida laboratoriya tahlillari, pediatr, endokrinolog va dietolog shifokorlarining maslahatlariga ehtiyoj yo‘qligi natijasida bir nafar bola hisobiga 272000 so‘m mablag‘ iqtisod qilinadi (laboratoriya tadqiqotlari preyskurantiga ko‘ra tor ixtisoslik shifokorlarining maslahati 136000 so‘mni tashkil qiladi);
uchinchi ilmiy yangilik: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning ozuqa mahsulotlarni amalda mutlaq iste’molining qiyosiy tahlilida ovqatlanish soni turlicha bo‘lgan, fiziologik me’yorlardan uglevod va o‘simlik moylarining iste’molini ortishi, vitamin va minerallardan sut tarkibidagi kal`siy, gemli temir, yod, rux va selen miqdorining etishmasligi surunkali alimentar-bog‘liq kasalliklar rivojlanishining asosiy xavf omili ekanligi isbotlanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘limi tomonidan 2024 yil 14 oktyabrda t-01/1-son bilan tasdiqlangan «Skrining-metod dlya rannego viyavleniya narusheniy nutritivnogo statusa u detey i prognozirovanie riska ix razvitiya» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Respublika sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 47-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 18.10.2024 yildagi 259-son va Central Asian Medical University xalqaro tibbiyot universiteti bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 12/24-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 22 oktyabrdagi 07/90-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: ishlab chiqilgan mobil ilova yordamida aniqlangan maktabgacha yoshdagi bolalar iste’mol qilishi uchun tavsiya etilmaydigan va yuqori kaloriyali oziq-ovqat mahsulotlarini ortiqcha iste’mol qilishning semizligi bo‘lgan bolalar sonining ko‘payishiga aniqlangan salbiy ta’siri ovqatlanish holati buzilishlarini erta tashxislash va ovqatlanishni korreksiyalash samaradorligini oshirish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorligi: maktabgacha yoshdagi kam vaznli bolalar o‘rtasida laboratoriya tahlillari, pediatr, endokrinolog va dietolog shifokorlarining maslahatlariga ehtiyoj yo‘qligi natijasida bir nafar bola hisobiga 272000 so‘m mablag‘ iqtisod qilinadi (laboratoriya tadqiqotlari preyskurantiga ko‘ra tor ixtisoslik shifokorlarining maslahati 136000 so‘mni tashkil qiladi), umumiy hisobda 408000 so‘m iqtisod qilanadi;
to‘rtinchi ilmiy yangilik: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarning ota-onalarning sog‘lom ovqatlanishni tashkillashtirish bo‘yicha o‘quv kursini o‘tishi natijasida bolalarda ortiqcha tana vazni va semizlik xavfi 4 baravargacha kamayganligi, o‘qishda ishtirok etmagan otan-onalar bolalarida xavf 1,5 baravargacha oshganligi xavflar farqi qiymati ko‘rsatkichi bolalar orasida ortiqcha tana vazni va semizlikni bashorat qilishga asos bo‘lganligi isbotlanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘limi tomonidan 2024 yil 14 oktyabrda t-01/1-son bilan tasdiqlangan «Skrining-metod dlya rannego viyavleniya narusheniy nutritivnogo statusa u detey i prognozirovanie riska ix razvitiya» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Respublika sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 47-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 18.10.2024 yildagi 259-son va Central Asian Medical University xalqaro tibbiyot universiteti bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 12/24-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 22 oktyabrdagi 07/90-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: ovqatlanish ratsionining buzilishi, MTT va oilada taomlarning bir xil assortimenti, ortiqcha vaznli va semiz bolalar soniga ta’sir qiluvchi noadekvat ovqatlanish xulq-atvori va zararli ovqatlanish odatlari bolalar va ota-onalarning sog‘lom ovqatlanish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga asos bo‘lgan. Iqtisodiy samaradorligi: respublikada 2024 yil 1 sentyabr` holatiga ko‘ra, maktabgacha yoshdagi bolalar umumiy sonining (3564044 nafar) 5% atrofida (178202 nafar bola) semizligi bo‘lgan bolalar soni mavjudligini hisobga olsak, bolalar va ota-onalarni o‘qitish natijasida olingan iqtisodiy samara 1 yillik kuzatuvda ortiqcha tana vazni va semizlik xavfini 4 barobarga (44550 nafar bola) kamaytirish hisobiga 6058800000 so‘mni tashkil etgan. Sog‘lom ovqatlanish ko‘nikmalarini shakllantirish masalalari bo‘yicha ishlab chiqilgan o‘quv dasturlaridan foydalangan holda bolalar va ota-onalarni o‘qitish bir nafar tekshirilgan bola hisobiga byudjet mablag‘lari 136000 so‘mga iqtisod qilinadi;
beshinchi ilmiy yangilik: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalar tana vazni indeksi qiymati Z-score shkalasi diapazonlari natijasida nutritiv statusining o‘zgarishi, ortiqcha tana vazni va semizlik xavfini -3,0 va undan kichik qiymatlarida past bo‘ylik va tana vazni tanqisligi hamda +3,0 va undan ortishda tana vazni bo‘yicha-semizlik qayd etilgan bolalarda surunkali alimentar-bog‘liq kasalliklar xavfini kamaytirish imkonini beruvchi nutritiv holat buzilishlarini erta baholash bo‘yicha skrining usuli ishlab chiqilganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘limi tomonidan 2024 yil 14 oktyabrda t-01/1-son bilan tasdiqlangan «Skrining-metod dlya rannego viyavleniya narusheniy nutritivnogo statusa u detey i prognozirovanie riska ix razvitiya» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Respublika sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 47-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 18.10.2024 yildagi 259-son va Central Asian Medical University xalqaro tibbiyot universiteti bo‘yicha 15.10.2024 yildagi 12/24-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 22 oktyabrdagi 07/90-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: ovqatlanish ratsionining buzilishi, MTT va oilada taomlarning bir xil assortimenti, ortiqcha tana vazni va semiz bolalar soniga ta’sir qiluvchi noadekvat ovqatlanish xulq-atvori va zararli ovqatlanish odatlari bolalar va ota-onalarning sog‘lom ovqatlanish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha bolalarda nutritiv maqomidagi o‘zgarishlarni erta aniqlash buyicha uslubiy tavsiyanomalar ishlab chiqishga asos bo‘lgan. Iqtisodiy samaradorligi: respublikada 2024 yil 1 sentyabr` holatiga ko‘ra, maktabgacha yoshdagi bolalar umumiy sonining (3564044 nafar) 5% atrofida (178202 nafar bola) semizligi bo‘lgan bolalar soni mavjudligini hisobga olsak, bolalar va ota-onalarni o‘qitish natijasida olingan iqtisodiy samara yillik kuzatuvda ortiqcha tana vazni va semizlik xavfini 4 barobarga (44550 nafar bola) kamaytirish hisobiga 6058800000 so‘mni tashkil etgan.