Юсупов Нуриддин Хасановичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Юмшоқ буғдойнинг (Triticum aestivum L.) иссиқликка ва сувсизликка чидамли, маҳсулдорлик кўрсаткичлари юқори бўлган навларини яратиш”, 06.01.05 – Селекция ва уруғчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.DSc/Qx300.
Илмий раҳбар: Бабоев Саидмурат Кимсанбоевич, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Лалмикор дехқончилик илмий тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти, DSc.05/08.05.2024.Qx.42.02.
Расмий оппонентлар: Зиядуллаев Зохиджон Файзуллаевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Аликулов Сафар Менгликулович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Қаршиева Умида Шукуровна, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Ўсимликлар генетик ресурслари илмий тадқиқот институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади суғориладиган майдонлар учун юмшоқ буғдойнинг иссиқликка, қурғоқчиликка, касалликларга чидамли қимматли-хўжалик белгилари бўйича юқори маҳсулдорликка эга бўлган янги навларини яратишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор турли экологик типдаги юмшоқ буғдойнинг интродукция қилинган жаҳон коллекцияси нав намуналари морфологик, биологик ва қимматли-хўжалик белги ва хусусиятларини аниқланиб, ташқи муҳит ноқулай омилларига (иссиқликка, қурғоқчиликка, касалликларга) чидамли бўлган намуналар бошланғич манба сифатида танлаб олинган;
умумий дон хосилдорлигига энг катта хисса қўшувчи структура элементлари бир бошоқдаги дон сони (r=0,58) ва вазни (r=0,60)  эканлиги, энг юқори корреляцион боғлиқлик бир бошоқдаги дон сони ва вазни орасида (r=0,86) бўлиб, энг паст кўрсаткич 1000 дона дон вазни билан бошоқчалар сони (r=0,02) га тенг эканлиги аниқланган;
иссиқликка чидамлилиги бўйича танлаб олинган намуналарда байроқ баргнинг эгилиш бурчаги 150 - 300 ни ташкил этиши ва иссиқликка чидамли навларнинг вертикал тик ўсувчи байроқ баргларга эга эканлиги аниқланган;
бир бошоқдаги дон сони, 1000 дона дон вазни белгилари доминант ва оралиқ холда, F1  бўғинда  бошоқ узунлиги кўрсаткичлари доминант ҳолда баъзи комбинацияларда салбий гетерозис ҳолида ирсийланиши ва бу  F2 бўғинда ўнг томонлама трансгрессияга эга бўлган шаклларни ажралиб чиқишини таъминлаши аниқланган; 
кузги юмшоқ буғдойнинг географик узоқ шаклларини тур ичидаги дурагайлаш усули билан олинган дурагай авлодларида (F1-F3) маҳсулдорлик белгилари биринчи авлодда оралиқ ва доминант холда ирсийланиши, иккинчи авлодда ўнг томонлама трансгрессия эга бўлган шакллар аниқланган; 
юмшоқ буғдойнинг дурагайларининг F1-F3 авлодларида маҳсулдорлик белгиларининг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги, шаклланиши ва миқдорий белгилардан бир бошоқдаги дон сони (r=0,58) ва вазни (r=0,62), 1000 дона дон вазни билан  (r=0,412), умумий хосилдорлик билан ижобий коррелятив боғлиқлик мавжудлиги ва бу танловлар самарали бўлишини таъминлаши исботланган;
оддий чатиштиришлар асосида дурагай комбинацияларнинг F1-F3 бўғинларида қимматли хўжалик белгиларига эга дурагай популяциялари ичидан иссиқликка ва сувсизликка бардошли ҳосилдор янги тизмалар танлаб олинган, “Музбулоқ” ва “Санзар-40” навлари яратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Суғориладиган майдонларда юмшоқ буғдойнинг иссиқликка, қурғоқчиликка, касалликларга чидамли юқори маҳсулдорликка эга бўлган навларини яратиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар асосида: 
кузги юмшоқ буғдойнинг иссиқликка, қурғоқчиликка, касалликларга чидамли чидамли “Музбулоқ” нави яратилган ҳамда Лалмикор деҳқончилик илмий тадқиқот институти тажриба хўжалигида бирламчи уруғчилиги йўлга қўйилиб, 1,5 гектар майдонга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 8 октябрдаги 05/05-02/866-сон маълумотномаси). Натижада, юмшоқ буғдойнинг “Замин-1” навига нисбатан гектарига 10,8-14,3 центнергача юқори сифатли уруғлик тайёрлаш имконини берган;
кузги юмшоқ буғдойнинг иссиқликка, шўрга, қурғоқчиликка, касалликларга чидамли, дон сифати, ҳосилдорлиги юқори бўлган “Санзар-40” нави яратилган ҳамда Лалмикор деҳқончилик илмий тадқиқот институти тажриба хўжалигида бирламчи уруғчилиги йўлга қўйилиб, 1,0 гектар майдонга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 8 октябрдаги № 05/05-02/866-сон маълумотномаси). Натижада, навнинг экин майдонини кенгайтириш мақсадида етарли миқдорда якка танлов ва оилавий терим намуналари уруғлиги тайёрланган;
юмшоқ буғдойнинг “Санзар-40” нави Жиззах вилояти Зафаробод туманидаги “Зафаробод ишончи” фермер хўжалигида 24 гектар, “Тоштемир ота” фермер хўжалигида 18 гектар, Дўстлик туманидаги “Канан бобо” фермер хўжалигида 20 гектар, жами 62,0 гектар майдонга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 8 октябрдаги № 05/05-02/866-сон маълумотномаси). Натижада, юмшоқ буғдойнинг “Дўстлик” навига нисбатан 8,5-11,4 ц/га қўшимча ҳосил олиниб, рентабеллик даражаси 34,7-36,5 фоизни ташкил этишига имкон берган;
юмшоқ буғдойнинг “Музбулоқ” ва “Санзар-40” навларининг оригинал уруғлари Ўсимликлар генетик ресурслари илмий-тадқиқот институти коллекция генофондига топширилган ва амалий селекцияда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024 йил 8 октябрдаги № 05/05-02/866-сон маълумотномаси). Натижада, буғдойнинг коллекция генофонди маҳаллий тупроқ-иқлим шароитларига мос, иссиқликка, шўрга, қурғоқчиликка чидамли юқори маҳсулдорликка эга янги навлари билан бойитилган ва янги манбалар яратиш имконини берган.