Маҳмуджонова Мехрибон Хуршедовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Содда гап таркибида моновалентли бўлакларнинг семантик-функсионал хусусиятлари (инглиз ва ўзбек тиллари мисолида), 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик, таржимашунослик.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/Fil3867
Илмий раҳбар: Сафаров Шахриёр Сафарович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат чет тиллар институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Самарқанд давлат чет тиллар институти, PhD. 03/30.12.2019.Fil.83.01
Расмий оппонентлар: Хайруллаев Хуршид Зайниевич, филология фанлари доктори, профессор; Саримсоқов Хуршид Абдималикович, филология фанлари доктори (DSc), доцент.
Етакчи ташкилот: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади инглиз ва ўзбек тиллари гап қурилмаларида иштирок этаётган моновалентли компонентларнинг синтактик мақомини аниқлаш ва уларни тиллараро чоғиштирма таҳлил қилиш ҳамда улар ифодалаган синтаксемаларни таснифлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
синтактик валентлик ҳодисасининг кўлами гап юнксион моделлари асосида мавжуд синтактик алоқалар миқдорига кўра аниқланиб, гап таркибидаги моновалентли компонентларнинг синтактик мақоми ва дистрибуция хусусиятлари тиллараро парадигматик ва синтагматик изоморфлик белгисига эгалиги очиб берилган;
инглиз ва ўзбек тиллари содда гап таркибида моновалентли синтактик бирликларнинг аналитик ва аглютинатив тилларга хос морфологик хусусиятлари ва усбу гапда иштирок этаётган қўшни компонентлар билан алоқаси гап сиртқи структурасини акс эттирувчи юнксион ва компонент моделлар асосида тавсифланиши мумкинлиги исботланган;
инглиз ва ўзбек тиллари содда гаплар таркибидаги моновалентли унсурларнинг дифференциал синтактик-семантик категориал ва нокатегориал белгилари аниқланган;
инглиз ва ўзбек тиллари гап қурилмасида моновалентли синтактик бирликларнинг семантик-функсионал таҳлили орқали ажратилган синтаксемаларнинг катта қисмини процессуал синтаксемалар ташкил қилиши ҳамда уларнинг синтактик вариантлашувнинг намунаси сифатида алоҳида тадқиқот обекти бўлиши мумкинлиги асосланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Содда гап таркибида моновалентли компонентларни лингвистик методлар асосида
инглиз ва ўзбек тилларида қиёсий-функсионал қиёсий тадқиқ этиш жараёнида эришилган илмий натижалар асосида:
инглиз ва ўзбек тилларида синтактик валентлик ҳодисасининг кўлами гап юнксион моделлари асосида мавжуд синтактик алоқалар миқдорига кўра аниқланиб, гап таркибидаги моновалентли компонентларнинг синтактик мақоми ва дистрибуция хусусиятлари тиллараро парадигматик ва синтагматик изоморфлик белгисига эгалигига оид таҳлил натижаларидан Европа Иттифоқининг Эрасмус+ дастури доирасида амалга оширилган 585845-ЭПП-1-2017-ЭС-ЭППКА2-CБҲЕ-ЖП “CЛАСС: Девелопмент оф тҳе интердисcиплинарй мастер програм он Cомпутатионал Лингуистиcс ат Cентрал Асиан университиес” номли инновацион тадқиқотлар лойиҳаси доирасида компютер лингвистикасида татбиқ этиладиган автомат таржима дастурларида адекват таржимага эришиш, ёзма матнни мувофиқлаштириш ва идрок қилиш алгоритмини яратишда фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2024-йил 18-майдаги №1036/02-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижаларини жорий қилиш мазкур лойиҳа доирасида яратилган ўқув қўлланмаларини шакллантириш ва таълим жараёнини ташкил этишга хизмат қилди;
инглиз ва ўзбек тиллари содда гап таркибида моновалентли синтактик бирликларнинг аналитик ва аглютинатив тилларга хос морфологик хусусиятлари ва усбу гапда иштирок этаётган қўшни компонентлар билан алоқаси гап сиртқи структурасини акс эттирувчи юнксион ва компонент моделлар асосида тадқиқ этишда эришилган натижалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида амалга оширилган И-204-4-5 “Инглиз тили мутахассислик предметларидан ахборот-коммуникацион технологиялари асосида виртуал ресурслар яратиш ва ўқув жараёнига жорий этиш” номли инновацион тадқиқот лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2024-йил 18-майдаги 1034/02-сон маълумотномаси). Натижада мазкур лойиҳа доирасида ўқитувчилар касбий маҳоратини ошириш, таълим тизимини такомиллаштириш мақсадида яратилган услубий қўлланмалар ва ўқув дастурларини такомиллаштиришга эришилган;
инглиз ва ўзбек тиллари содда гаплар таркибидаги моновалентли унсурларнинг дифференциал синтактик-семантик категориал ва нокатегориал белгиларининг хусусиятлари бўйича таклиф ва тавсиялардан Ўзбекистон Республикаси Самарқанд вилояти телерадиокомпаниясида 2024-йил январ-феврал ойлари давомида эфирга узатилган “Ассалом Самарқанд”, “Сифатли таълим тараққиёт пойдевори”, “Учқун” кўрсатувларининг ссенарийсини шакллантиришда фойдаланилган (Самарқанд вилоят Телерадиокомпаниясининг 2024-йил 29-майдаги 01-07/125-сон маълумотномаси). Натижада расмий ва норасмий матнларни инглиз ва ўзбек тилларида ифода қилишда тўлиқ муқобилликка эришишга имконият туғилди;
инглиз ва ўзбек тиллари гап қурилмасида моновалентли синтактик бирликларнинг семантик-функсионал таҳлили орқали ажратилган синтаксемаларнинг катта қисмини процессуал синтаксемалар ташкил қилиши ҳамда уларнинг синтактик вариантлашувнинг намунаси сифатида алоҳида тадқиқот обекти бўлиши мумкинлиги ҳақидаги натижалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида 2022-2024-йилларда амалга оширилган ва Тошкент шаҳридаги АҚШ элчихонаси ҳамда Халқаро таълим бўйича Америка Кенгаши билан ҳамкорликда АҚШ давлат департаменти томонидан молиялаштириладиган “Энглиш Аccесс Миcросчоларшип Програм” лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2025-йил 4-январдаги 10/02-сон маълумотномаси). Натижада, ишлаб чиқилган тавсиялар мазкур халқаро лойиҳани амалга изчил оширишда ва унинг бевосита амалиётда қўлланилишига хизмат қилди.