Султашова Оралхан Генжебаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Амударё қуйи оқими деградацияга учраган тупроқлар унумдорлигига иқлим ўзгариши таъсирини баҳолаш”, 06.01.03 – Агротупроқшунослик ва агрофизика (Қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.4.DSc/Qx281
Илмий маслаҳатчи: Курвантаев Рахмонтой, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоқ давлат университетида, Тупроқшунослик ва агрокимёвий тадқиқотлар институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.05/07.06.2024.Qx.13.03.
Расмий оппонентлар: Сапожников Петр Михайловиш, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Закирова Саноатхон Хамдамовна, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Турдиметов Шохобиддин Муҳитдинович, биология фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Қорақалпогистон қишлоқ хоʻжалиги ва агротехнологиялар институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Қуйи Амударё ҳавзасида тарқалган тупроқларининг хосса-хусусиятлари ҳамда Орол денгизи қуриши оқибатида иқлим ўзгаришининг тупроқ қопламига таъсирини аниқлаш орқали тупроқлар унумдорлигига иқлим ўзгариши таъсирини баҳолаш ва ер ресурсларидан самарали фойдаланишга қаратилган илмий-амалий тавсиялар ишлаб чиқиш, улардан самарали фойдаланишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қуйи Амударё ҳавзасида иқлим ўзгариши ва антропоген омиллар таъсирида тупроқ деградацияси ривожланишининг комплекс модели ишлаб чиқилиб, унда шўрланиш, дегумификация, галофит ўсимликларнинг индикацион аҳамияти, суғориладиган ерлардаги сизот сувларининг кимёвий таркиби, физик-кимёвий кўрсаткичлар динамикаси замонавий геоинформацион технологиялар ёрдамида бир тизимда баҳоланган ва шу орқали тадқиқот обекти тупроқларида деградация жараёнларининг узвий боғлиқлиги, шўрланган тупроқларида картошка етиштирилган майдонларда сув ва ҳарорат тартиби илмий асосланган.
Амударё ҳавзасида тарқалган турли шўрланиш даражасига эга (тупроқлар учун узоқ муддатли (30–40-йиллик) дала-лаборатория кўрсаткичлари ва Ландсат-8 сунъий йўлдош маълумотлари интеграллаштирилиб, янги ГАТ-маълумотлар базаси яратилган, бу маълумотлар базаси эски манбаларда акс этмаган шўрланиш химизми, тупроқ намлиги, мелиоратив ҳолат ва ҳудуд иқлимидаги ўзгаришлар билан боғлиқ холис кўрсаткичлар илмий асосланган.
Қорақалпоғистон шароитида деградацияга учраган ерларни босқичма-босқич тиклаш ва мелиоратив чора-тадбирларни аниқ лойиҳалаш учун янги геоинформацион платформа (Аутоматед Пастуре/Соил Информатион Сйстем) апробация қилиниб, ҳудудда экин навбатини илмий асосда танлаш (шўрга чидамли экинлар, галофитлар) бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган ва мазкур платформа ёрдамида шўрланган тупроқларни шўр ювиш меъёрларини аниқлаш, зовурлар тизимини такомиллаштириш ҳамда сув-туз балансини мақбуллаштириш имконияти илмий жиҳатдан асосланган.
Амударё делтаси шўрланган тупроқларида гумус, озуқа моддалари (НПК), галофит ўсимликларнинг биогеокимёвий аҳамияти ва сизот сувлари кимёвий таркибини бир вақтда (комплекс) ўрганиш орқали, тупроқ унумдорлигини пасайтирувчи асосий омиллар илмий таснифи тавсия этилган ва ушбу тасниф аввалги тадқиқотларда тарқоқ ҳолда ёритилган бўлиб, биринчи марта тушунчалар тизимида бирлаштирилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Амударё қуйи оқими деградацияга учраган тупроқлар унумдорлигига иқлим ўзгариши таъсирини баҳолаш бўйича олиб борилган илмий тадқиқотлар натижалари асосида: 
Қорақалпоғистон Республикаси ҳудуди шароитида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини барқарор олиш учун агроиқлимий методологик асослари ишлаб чиқилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 26 сентябр 03/017-3805 сон маълумотномаси). Натижада, Амударё қуйи оқими иқлим ўзгариши даврида агроиқлимий ва агроекологик ўзгаришини аниқ баҳолаш имконини яратилган;
Ерларнинг тупроқ ҳароратини аниқлашда АрcГИС 10.4 дастуридан фойдаланиб Ландсат 8 суний йўлдошидан олинган маълумотлар асосида ЛСТ (Ланд сурфаcе температуре) тупроқ юза ҳароратини аниқлаш натижасида тупроқ юзаси ҳарорати харитаси яратилиб ишлаб чиқариш амалиётда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 26 сентябр 03/017-3805 сон маълумотномаси). Натижада “АрcГИС” дастурий таъминоти асосида ҳудудлар миқёсида тадқиқ этилган ахборотлар ёрдамида қишлоқ хўжалиги ерларнинг юза ҳароратини кўрсатувчи таҳлилларни тезкор амалга оширишга эришилган;
«Тупроқ-ўсимлик-атмосфера» тизимидаги иссиқлик, намлик, энергия алмашиниш жараёнлари қонун ва қоидалар ёрдамида математик модели ишлаб чиқилиб амалиётда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 26 cентябр 03/017-3805 сон маълумотномаси). Натижада иссиқлик, намлик ва энергия алмашишиш қонунлари асосида тупроқ-ўсимлик-атмосферада намлик, иссиқлик энергияси алмашиниши жараёнлари қонуниятлари исботланган.
Жанубий Оролбўйи минтақасидаги тупроқнинг сув ва иссиқлик тартиботларини изоҳлашда замонавий геоинформатика усулларини қўллаш имкониятлари ишлаб чиқилган ва амалиётга тадбиқ қилинган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024 йил 3 октябр № 01/18-2-3250 сон маълумотномаси). Натижада, Амударё қуйи оқими Қишлоқ хўжалиги ерлари ҳолатини мониторинг қилиш ва баҳолаш имконияти яратилган. Экологик-агроекологик-агроиқлим тадқиқотлар усуллари асосида, илк бор Қорақалпоғистон Республикаси ҳудуди шароитида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини барқарор етиштириш учун агроиқлимий усуллари ишлаб чиқилган;
Қорақалпоғистон Республикаси қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини барқарор олиш учун агроиқлимий ва агроекологик ресурсларни ва деградацияга учраган тупроқлар унумдорлигига иқлим ўзгариши таъсирини баҳолашни тадқиқ қилиш ва экологик вазиятни юмшатиш бўйича илмий асосланган тавсияномалар ишлаб чиқилган ва тасдиқланган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024 йил 3 октябр № 01/18-2-3250 сон маълумотномаси). Натижада ушбу илмий янгиликнинг амалиётга жорий этилиши яйловлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширишда хизмат қилган, Оролбўйи минтақаси (Амударё делтаси) нинг бузилган экологик мувозанатини яхшилашга доир комплекс чора-тадбирларни такомиллаштириш имконига эришилган.