Абдурахманов Борис Маликовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Кремнийнинг турли модификациялари асосидаги энергия ўзгартиргичларининг технологияси ва электрофизик хоссалари”, 01.04.04 – Физик электроника (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3.DSc/Т656.
Илмий раҳбар: Курбанов Миртемир Шодиевич, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: У.А. Арифов номидаги Ион-плазма ва лазер технологиялари институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ион-плазма ва лазер технологиялари институти, DSc.02/30.12.2019.FM/Т.65.01.
Расмий оппонентлар: Умирзаков Балтохужа Ерматович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Исаханов Зайнобиддин Абилпайзиевич, физика-математика фанлари доктори, профессор;
Алиев Райимжон, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети қошидаги яримўтказгичлар физикаси ва микроелектроника илмий-тадқиқот институти
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик
II. Тадқиқотнинг мақсади:
техник ва қуйма поликристалли кремнийларни эритиш жараёнларининг рентабеллигини ошириш, кремний плёнкаларини газ фазасида чўктириш жараёнини оптималлаштириш, шунингдек, қуёш нурини ўзгартирувчи қурилмаларнинг белгиланган хусусиятларини яхшилаш учун янги йўлларни излаш, жумладан, гранулланган кремний ва кейинчалик уни ер усти ва космик мақсадлар учун қуёш нурини консентрацияловчи янги турдаги модулларни яратишда қўллаш
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
техник кремний ишлаб чиқариш чиқиндиларидан ҳосил бўладиган СиC ва табиий газ ёнишидан ҳосил бўладиган углеродни қўллаган ҳолда, микро ва нано ўлчамдаги СиC кукунларини олиш жараёнида метаннинг никел катализаторда диссоциация қилинишидан фойдаланиш;
майда донали қуйма поликристалл кремнийдан тайёрланган қуёш элементларининг иссиқлик та'сирида ток пасайишининг табиатини аниқлаш ва унинг қўлланилиш йўлларини ишлаб чиқиш;
автолегирлаш жараёнига таъсир қилувчи омилларни аниқлаш, уни бошқариш усулларини ишлаб чиқиш ҳамда қуёш элементлари қопламаларида керакли тақсимотга эришиш йўлларини ишлаб чиқиш;
қуёш элементлари учун кремний қопламаларини газ фазасидан чўктириш жараёнларида қайта фойдаланиш технологияларининг самарадорлиги ва техник жиҳатдан мақсадга мувофиқлигини асослаш;
олд контакт панжараси контактларини чуқурлаштириш, тортувчи электр майдонларини ҳосил қилиш ва қуёш нурларининг фотосамарасиз қисмини ўтказишга имкон берадиган технологик ечимларни ишлаб чиқиш орқали қуёш элементларининг кетма-кет қаршилигини камайтириш усулларини ишлаб чиқиш;
гранулланган кремний нинг электр ўтказувчанлиги ва термоелектрик самарадорлигини белгиловчи омилларни аниқлаш, шунингдек, унинг электрўтказувчанлигини ошириш ҳамда гранулланган кремний асосидаги фотоелектрик модуллар хусусиятларини яхшилаш усулларини ишлаб чиқиш.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Кремнийнинг турли модификациялари асосидаги энергия ўзгартиргичларининг технологияси ва электрофизик хоссалари бўйича тадқиқотлар натижаларига кўра:
1.Микро ва нано ўлчамли карбид кремний кукунини олиш усули ва уни амалга ошириш учун қурилмаси учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР № 07379 олинган. Натижада карбид кремний ишлаб чиқаришда экологик хавфли нано ўлчамдаги чанг чиқиндиларини утилизация қилиш орқали техник кремний олиш жараёнининг рентабеллиги ошириш имконини берган. Суюқ шиша олиш усули учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР №06996 олинган. Натижада микро кремний зарраларидан фойдаланш натижасида суюқ шиша ишлаб чиқаришда энергия сарфини камайтириш орқали эффективликни ошириш имконини берган. Ферросилисид эритиш учун бриикетларни ишлаб чиқариш усули учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР №07113 олинган. Натижада юқори сифатли ферросилисид ишлаб чиқаришда талаб қилинадиган бриикетларни тайёрлашда микро кремний зарраларини материаллар сифатида қўллаш имконини берди.
2.Қуёш элементларида ишлайдиган кўчма зарядлаш қурилмаси учун Тожикистон Республикаси патенти № Тж72 олинган. Натижада қуйма поликристалли кремний олиш жараёнининг рентабеллигини ошириш орқали, уни нафақат энергия қурилмаларида қуёш элементлари сифатида, балки иссиқ иқлим шароитларига мослаштирилган, кичик ўлчамли кўчма зарядлаш қурилмаларида ҳам қўллаш имконини берди. Ўсиш стимуляторлари учун Тожикистон Республикаси патенти №Тж1378 олинган. Натижада асосида, қуйма поликристалли кремнийнинг четки ҳудудларини кесишдан ҳосил бўладиган қайта тикланмайдиган кремнийни, 40÷70°C ҳароратларда камайган токни кўрсатувчи махсус қуёш элементларини ишлаб чиқаришда фойдаланиш ўсимликлар кўчатларини ўсишига электр токи ёрдамида туртки берувчи тизимларда ишлатилади ва тез ўсиш имконини берди.
3.Кремний олиш усули ва газ эпитакцияси учун таглик ушлагич учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР №1350 ва М.г. №1163665 олинган. Натижада микроелектроника учун эпитаксиал структуралар ишлаб чиқаришда ишлатилган буғ-газ аралашмаларини қайта қўллаш орқали қуёш элементларининг плёнкалари асосий ҳудудини газ фазасидан чўктириш жараёнининг рентабеллигини ошириш орқали, эпитаксиал структуралар ишлаб чиқариш эффективликни ошириш имконини берган.
4.Қуёш элементи, консентрацияланган қуёш нурини фотоконвертация қилиш қурилмаси ва Қуёш сув чиқариш қурилмаси учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР №1126, Россия Федерацияси Патенти № 2031484 ва Ўзбекистон Республикаси патенти ФАП 01085 олинган. Натижада қуёш элементларининг кетма-кет қаршилигини камайтириш, шу жумладан, йиғилган қуёш энергия қурилмаларида ишлатиладиган қуёш элементларини контактларини чуқурлаштириш ва уларнинг олд томонида макроскопик ток олиш қурилмаларини яратиш орқали қуёш элементларини эффективлигни ошириш имконини берган.
5.Иссиқлик энергияси ўзгартиргичи учун гранулланган кремний тайёрлаш усули учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР № 06917 олинган. Натижада 100 мкм қалинликдаги поликриcтал кремнини юқори диффузия коеффициентига эга аралашмалар билан махсус легирлаш ва чуқур энергия сатҳларини ҳосил қилиш орқали гранулланган кремнийнинг о'тказувчанлигини ва Иссиқлик энергияси ўзгартиргичини самарадорлигини ошириш имконини беради.
6.Йиғилган қуёш нурини ўзгартиргичи учун Ўзбекистон Республикаси патенти ИАР № 06853 олинган. Натижада эр ва кўсмосда ишлашга мўлжалланган Иссиқлик энергияси ўзгартиргичини сиртини йиғилган қуёш нури билан атайлаб нотекис ёритиш, нафақат иситишни, балки температура фарқини ҳам таминлайди ва гранулланган кремний асосида тайёрланган иссиқлик энергияси ўзгартиргичи самарадорлигини оширади.