Hasanova Nafisa Oqilovnaning  
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar:
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Qandli diabetning 1-turi bilan og‘rigan bolalar va o‘smirlarda neyrokognitiv buzilishlarning klinik-neyrofiziologik xususiyatlari», 14.00.13-Nevrologiya.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.3.PhD/Tib2478.
Ilmiy rahbar: Madjidova Yakutxon Nabievna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent pediatriya tibbiyot instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Toshkent tibbiyot akademiyasi, DSc.04/05.05.2023.Tib.30.04.
Rasmiy opponentlar: Raimova Malika Muxamedjanovna, tibbiyot fanlari doktori, dotsent; Axmadeeva Leyla Rinatovna, tibbiyot fanlari doktori, professor (Rossiya Federatsiyasi).
Yetakchi tashkilot nomi: Buxoro davlat tibbiyot instituti.
Dissertatsiyaning yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II.Tadqiqotning maqsadi: qandli dibetning 1-turi bilan og‘rigan bolalar va o‘smirlarda neyrokognitiv buzilishlarning tabiati va og‘irligini aniqlash bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
1-tur qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda xavotirning oshishi bilan bog‘liq neyropsixologik buzilishlari bolalar hayot sifatining ijtimoiy va emotsional faoliyat ko‘rsatkichlariga ta’sir qilishi, kasallik davomiyligi va boshlanish vaqtiga bog‘liqligi isbotlangan;
1-tur qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda aqliy ish qobiliyat, samaradorlik, xotira va diqqat ko‘rsatkichlarining pasayishi, metabolik kompensatsiya darajasi bilan ishonchli ravishda bog‘liq ekanligi aniqlangan;
transkranial dopplerografiya natijalariga ko‘ra, aniqlangan gemodinamik buzilishlarning yuqori rezistentlik indeksi va qon oqim tezligining pasayganligi, kichik maktab yoshidagi bolalar guruhiga nisbatan erta o‘smir yoshidagi bolalarda pasayganligi isbotlangan;
1-tur qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda hayot sifatining ishonchli o‘zgarishlari kasallik davomiyligi va metabolik kompensatsiya darajasi bilan teskari korrelyasiyaga ega bo‘lishi aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:                    Qandli diabetning 1-turi bilan og‘rigan bolalar va o‘smirlarda neyrokognitiv buzilishlarning klinik-neyrofiziologik xususiyatlari to‘g‘risida olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik: 1-tur qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda xavotirning oshishi bilan bog‘liq neyropsixologik buzilishlari bolalar hayot sifatining ijtimoiy va emotsional faoliyat ko‘rsatkichlariga ta’sir qilishi, kasallik davomiyligi va boshlanish vaqtiga bog‘liqligi buyicha takliflar Toshkent pediatriya tibbiyot instituti Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashining 2024 yil 3 yanvardagi  03/158-son bilan tasdiqlangan «1-tur qandli diabetda kognitiv nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning hayot sifatini baholash» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Buxoro viloyati Endokrinologiya dispanserining davolash-profilaktika muassasasi bo‘yicha 12.01.2024 yildagi 15-sonli buyruq va Toshkent viloyati Endokrinologiya dispanseri bo‘yicha 20.01.2024 yildagi 6-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy-texnik kengashining 2024 yil 8 iyul`dagi 02/36-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: bemorning emotsional holati bilan ishlash va kognitiv funksiyani yaxshilash qandli diabet asoratlari rivojlanishini kechiktirish yoki oldini olish imkonini berdi; psixologik yordamni o‘z ichiga olgan kompleks davolash hayot sifatini oshirish imkonini berdi. Iqtisodiy samaradorligi: qandli diabet asoratlari rivojlanishining oldini olish yoki kechiktirish tibbiy xarajatlarni, shuningdek, bemorlarning ijtimoiy nogironligi bilan bog‘liq bilvosita xarajatlarni kamaytirish imkonini berdi va 1 nafar bemor hisobiga byudjet mablag‘larini 296000 so‘m ga iqtisod kilish imkonini bergan. Xulosa: 1-tur qandli diabet bilan kasallangan bemorlarda asoratlarning rivojlanishiga sabab bo‘luvchi omillarni erta bartaraf etish chora tadbirlari ko‘llanilishi natijasida bemorlarning shifoxonadagi davolanish muddati 7 kunga qiskardi. Shifoxonada qolish to‘lov miqdori taxminan 2 100 000 so‘mga kamaygan.
ikkinchi ilmiy yangilik: 1-tur qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda aqliy ish qobiliyat, samaradorlik, xotira va diqqat ko‘rsatkichlarining pasayishi, metabolik kompensatsiya darajasi bilan ishonchli ravishda bog‘liq ekanligi bo‘yicha takliflar Toshkent pediatriya tibbiyot instituti Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashining 2024 yil 3 yanvardagi 03/158-son bilan tasdiqlangan «1-tur qandli diabetda kognitiv nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning hayot sifatini baholash» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Buxoro viloyati Endokrinologiya dispanserining davolash-profilaktika muassasasi bo‘yicha 12.01.2024 yildagi 15-sonli buyruq va Toshkent viloyati Endokrinologiya dispanseri bo‘yicha 20.01.2024 yildagi 6-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy-texnik kengashining 2024 yil 8 iyul`dagi 02/36-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: kognitiv buzilishlarni o‘z vaqtida tashxislash va uni oldini olish bolalarga ta’lim va kundalik hayotda ko‘proq maqsadli yordam ko‘rsatishga imkon berdi. Kognitiv funksiyalarning yaxshilanishi bilan bog‘liq metabolik nazoratning yaxshilanishi akademik ko‘rsatkichlar va ijtimoiy moslashuvni yaxshilashga yordam berdi. Iqtisodiy samaradorligi: Qandli diabetning 1-turi bilan og‘rigan bolalarda kognitiv buzilishlarni o‘z vaqtida aniqlash va davolash kelajakda qo‘shimcha tibbiy ehtiyojni oldini olish imkonini berdi va kasalxonaga yotqizish, boshqa sog‘liqni saqlash xarajatlarini kamaytirishga yordam berdi. 1 nafar bemor uchun 1 martalik o‘rtacha yillik xarajat 3 000 000 so‘mni tashkil etadi, umumiy xolatning yomonlashuvi tufayli kasalxonaga yotish extiyoji paydo bo‘lsa yillik xarajat 6 000 000 ga oshadi. Agar metobolik kompensatsiya yaxshilansa kasalxonaga yotqizish xolatlarining kamayishi va kognitiv funksiyalarning yaxshilanishi xarajatlarini 2 100 000 so‘mga tushurish imkonini beradi. O‘z vaqtida va sifatli davolash orqali tejamkorlik bir bola uchun yiliga 2 100 000 tashkil qilsa bilvosita yoqotishlarni kamaytirish (ota-onaning vaqtini tejash, kelajakda ish samaradorligini oshirish) uzoq muddatli xarajatlarni tejash imkonini beradi. Xulosa: umuman olganda, ushbu tadqiqotlar qandli diabetning 1-turi bilan og‘rigan bolalarni sifatli davolash va nazorat kilish ularning kognitiv va metobolik ko‘rsatgichlarini yaxshilaydi. Undan tashqari bevosita va bilvosita xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish imkonini beradi xamda uzoq muddatli iqtisodiy samaradorlikni ta’minlaydi.
uchinchi ilmiy yangilik: transkranial dopplerografiya natijalariga ko‘ra, aniqlangan gemodinamik buzilishlarning yuqori rezistentlik indeksi va qon oqim tezligining pasayganligi, kichik maktab yoshidagi bolalar guruhiga nisbatan erta o‘smir yoshidagi bolalarda pasayganligi bo‘yicha takliflar Toshkent pediatriya tibbiyot instituti Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashining 2024 yil 3 yanvardagi 03/158-son bilan tasdiqlangan «1-tur qandli diabetda kognitiv nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning hayot sifatini baholash» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Buxoro viloyati Endokrinologiya dispanserining davolash-profilaktika muassasasi bo‘yicha 12.01.2024 yildagi 15-sonli buyruq va Toshkent viloyati Endokrinologiya dispanseri bo‘yicha 20.01.2024 yildagi 6-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy-texnik kengashining 2024 yil 8 iyul`dagi 02/36-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: Qandli diabetning 1-turi bilan kasallangan bolalar va o‘smirlarda serebrovaskulyar asoratlarni rivojlanishining oldini olish ularga bilim va ish qobiliyatini saqlab qolish imkonini berdi. Bu bemorlarning hayot sifatini, ta’lim va kasbiy istiqbollarini yaxshilashga yordam berdi. Iqtisodiy samaradorligi: aniqlangan gemodinamik buzilishlarni o‘z vaqtida tashxislash va etarli darajada tuzatish insul`t, ensefalopatiya, kognitiv buzilish kabi asoratlarning rivojlanishini oldini olish imkonini berdi, bunda yillik iqtisodiy samaradorlik koeffisienti 1,84 ga teng bo‘ldi. Xulosa: serebrovaskulyar kasalliklarning erta tashxisi metabolik nazoratni va profilaktika choralarini o‘z vaqtida tuzatishga imkon berdi, bu esa yanada jiddiy asoratlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qildi yoki kechiktirdi. Qon tomirlari, ensefalopatiya, kognitiv buzilishlar va boshqa serebrovaskulyar asoratlarning oldini olish ularni davolash xarajatlarini sezilarli darajada tejashga olib keldi. Gemodinamik buzilishlarni erta aniqlash og‘ir asoratlarni rivojlanishida reabilitatsiya xarajatlarini optimallashtirish imkonini berdi.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: 1-tur qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda hayot sifatining ishonchli o‘zgarishlari kasallik davomiyligi va metabolik kompensatsiya darajasi bilan teskari korrelyasiyaga ega bo‘lishi bo‘yicha takliflar Toshkent pediatriya tibbiyot instituti Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashining 2024 yil 3 yanvardagi 03/158-son bilan tasdiqlangan «1-tur qandli diabetda kognitiv nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarning hayot sifatini baholash» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Buxoro viloyati Endokrinologiya dispanserining davolash-profilaktika muassasasi bo‘yicha 12.01.2024 yildagi 15-sonli buyruq va Toshkent viloyati Endokrinologiya dispanseri bo‘yicha 20.01.2024 yildagi 6-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy-texnik kengashining 2024 yil 8 iyul`dagi 02/36-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: hayot sifati, kasallikning davomiyligi va kompensatsiya darajasi (HbA1c) o‘rtasidagi o‘rnatilgan teskari korrelyasiyalar bolalarda yuqori hayot sifatini saqlab qolish uchun erta tashxis qo‘yish va qandli diabetning 1- turini samarali davolash muhimligini ko‘rsatdi va hayot sifatini yaxshiladi. Jismoniy faoliyatni saqlab qolish va optimal hayot sifati bemorlarga ta’lim jarayonida, sportda, ijtimoiy faoliyatda to‘liq ishtirok etish imkonini berdi, bu ularning muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlaydi. Hayot sifatini yomonlashtiradigan omillarni erta aniqlash va tuzatish kelajakda sog‘liq uchun cheklovlar rivojlanishining oldini olishga yordam berdi; Hayot sifatini yaxshilanishi bemorlarning psixo-emotsional holati va moslashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi, bu ayniqsa o‘sish davrida muhimdir; jismoniy faoliyatning yuqori darajasini va umuman hayot sifatini saqlab qolish qandli diabet bilan kasallangan bolalar va o‘smirlarga o‘qish va kasbiy faoliyatda o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkon berdi. Iqtisodiy samaradorligi: kasallikni nazorat qilishni va bemorlarning hayot sifatini yuqori darajasini saqlab turish diabetik asoratlarning oldini olish yoki kechiktirish imkonini berdi. Bu qimmat tibbiy va reabilitatsiya choralariga bo‘lgan ehtiyojni 30% kamaytirdi. Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarning jismoniy faolligi va mehnat qobiliyatini saqlab qolish ularning yanada muvaffaqiyatli professional amalga oshirilishi va iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash, bu esa umuman milliy mehnat unumdorligini oshirish imkonini berdi; nogironlikning oldini olish va qandli diabet bilan kasallangan bolalar va o‘smirlarning ijtimoiy moslashuvini yuqori darajada ushlab turish ijtimoiy ta’minot yukini va nogironlik nafaqalari xarajatlarini kamaytirish imkonini berdi. Xulosa: ushbu natijalar katta ijtimoiy ahamiyatga ega, chunki ular hayotning turli bosqichlarida qandli diabetning 1-turi bilan og‘rigan bemorlarning hayot sifatini yaxshilash, ijtimoiy moslashuv va integratsiyasini yaxshilash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqishga imkon beradi. Umuman olganda, aniqlangan o‘zgarishlar qandli diabetni davolash usullarini optimallashtirishga va sog‘liqni saqlash xarajatlarining iqtisodiy samaradorligini oshirishga, shu jumladan ushbu kasallik bilan bog‘liq to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita xarajatlarni kamaytirishga imkon berdi.