Раджабов Озодбек Аминбоевичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Марказий Осиёда темир йўллар тизими: ҳолат, муаммолар ва ривожланиш истиқболлари (1991-2022-йиллар)”, 07.00.03 – Жаҳон тарихи.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.2.DSc/Tar329.
Илмий раҳбар: Шадманова Санавар Базарбаевна, тарих фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/31/01/2024/Tar.21.03  Расмий оппонентлар:
Эргашев Шуҳрат Эргашевич, тарих фанлари доктори, профессор.
Чоротегин Тинчтикбек Кадирмамбетович, тарих фанлари доктори, профессор.
Толипов Файзулла Саидович, тарих фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади тизимли йондашув асосида 1991-2022-йилларда Марказий Осийо мамлакатларида темир йўллар фаолийати, ундаги ҳолат, ривожланиш истиқболлари ва муаммолари тарихини осҳиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Марказий Осийодаги темир йўллар фаолийати шартли равишда қуйидаги усҳ босқисҳда ривожланганлиги кўрсатилган: биринсҳи босқисҳда (1991-1996) Совет давлатида ХХ асрнинг 80-90 йилларида кузатилган иқтисодий парокандалик бешта республикадаги йўловсҳи ҳамда юк қатновига жиддий таʼсир кўрсатганлиги, Иттифоқ парсҳалангасҳ, минтақадаги умумий темир йўл маркази – Ўрта Осийо темир йўл бошқармаси инқироз ҳолатига тушиб қолганлиги; темир йўллар фаолийатининг иккинсҳи босқисҳида (1996-2005) давлат иштирокидаги аксийадорлик компанийаси, давлат унитар корхонаси, ўз-ўзини молийалаштирувсҳи ишлаб сҳиқариш хўжалик мажмуаси кўринишидаги алоҳида темир йўл ташкилотларининг вужудга келиши ва фаолийатининг такомиллашуви даври бўлганлиги; усҳинсҳи босқисҳда (2005-2022) транспорт логистикаси ҳамда темир йўл хўжалиги бошқарувида илмий йондашувлар қўллана бошланиши, ҳаракат таркибини хусусийлаштириш, темир йўл тармоғига хорижий инвестицийаларни жалб етиш, йанги темир йўл шохобчалари, усҳасткаларининг барпо қилиниши, аввалдан мавжуд темир йўл тармоқларини йахшилаш орқали темир йўлларнинг транзит салоҳийатини оширилганлиги далилланган;
Мустақилликка эришган Ўзбекистон Республикасининг Темир йўл ташкилоти 1994-йилдан бошлаб трансминтақавий транспорт коридорининг энг муҳим бўғини сифатида шаклланганлиги,  Навоий-Учқудуқ-Султонувайстоғ-Нукус темир йўл тармоғининг барпо қилиниши билан марказнинг шимолий ҳудудлар билан, Тошгузар-Бойсун-Қумқўрғон темир йўл линиясининг фойдаланишга топширилиши билан жанубий ҳудудлар, Ангрен-Поп темир йўл линияси орқали шарқий ҳудудлар билан боғланиш якунланганлиги, Республикада умуммиллий ягона темир йўл тармоғи шаклланганлиги асосланган;
Мустақиллик йилларида Тожикистон ва Қирғизистон  Республикаларида янги темир йўл тармоқларини барпо қилиш молиявий ресурсларнинг етарли эмаслиги ҳамда давлатнинг релеф жойлашуви билан боғлиқ муаммолар туфайли қийинчиликларга учраётганлиги, янги барпо қилинган темир йўл шохобчалари (“Нау-Истиқлол”, “Конибодом-Исфара”, “Хошади-Кўлоб”, “Қўрғонтепа-Ёвон”, “Душанбе-Ваҳдат-Ёвон” темир йўл линиялари)  ҳудудлар ўртасидаги иқтисодий интеграцияни таъминлаб, ўсиш кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатётганлиги баробарида темир йўл инфратузилмаларини барпо қилиш борасидаги харажатларнинг геосиёсий хатарлари ва экологик муаммоларни келтириб чиқариши билан боғлиқ эҳтимоллари мавжудлиги, Қозоғистон ва Туркманистон Республикалари (“Ўзен-Берекет-Гўрган”, “Жезказған-Бейнеу”, “Боржакти-Эрсаи”, “Олмаота-Шу”, “Хорғос-Шарқий дарвоза” , “Шар-Уст-Каменогорск”, “Ўзен – Туркманистон билан давлат чегараси” ва “Жетиген – Коргас” линиялари), (“Туркманбоши-Ашхобод-Мари-Туркманобод-Ашхобод-Қорақум-Дашогуз” магистрал линияси, “Тажан-Сарахс, Туркманобод-Отамурот”, “Дашогуз-Кўҳна Урганч”, “Берекет-Этрек-Гурган”) каби янги магистрал ва ички темир йўл линияларини барпо қилиш орқали ўзининг транзит мамлакат сифатида мавқеини оширганлиги, темир йўл қатновидаги асосий юклама маҳсулотлар қатновига йўналтирилганлиги сабабли тармоқни таъмирлаш, янгиларини барпо қилиш масаласи асосан юк қатновига ихтисослашган темир йўл линияларида кузатилганлиги далилланган;
Марказий Осийо темир йўл халқасининг шарқий йарим доирасини ташкил қилувсҳи Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон, Мозори Шариф-Кобул-Пешовар темир йўлларининг қурилиши, Марказий Осийо минтақасида барқарор транспорт-логистика занжирининг йаратилиши, хавфсиз, қисқа ва қулай транспорт коридорларининг ривожлантирилиши, транспорт йўлакларини диверсификацийа қилиниши орқали минтақа мамлакатларининг транзит салоҳийатини ошириш, Марказий Осийонинг йанги темир йўл архитектурасини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси раҳбарийати ташаббуслари калит вазифасини бажарайотганлиги асосланган;
Денгизга сҳиқиш имконийати мавжуд бўлмаган Марказий Осийо республикалари жаҳон савдо бозорларига олиб сҳиқувсҳи транспорт коридорларига еҳтийож сеза бошлаганлиги, халқаро донор ташкилотлар, молийавий тузилмалар кўмагида ТРАCЕCА, “Бир макон, бир йўл” каби йирик минтақавий лойиҳаларнинг ишлаб чиқилиши, жумладан, ТРАCЕCА дастури 45 198 км халқаро автомобил йўлларини ва 93 474 км темир йўлларни қамраб олувчи 47 та йўналишда фаолият кўрсатганлиги, 1993-2020-йиллар давомида ТРАCЕCА минтақасига умумий қиймати 800 миллион АҚШ доллари миқдорида инвестиция жалб қилинган бўлиб,   шундан 200 миллион АҚШ доллари Марказий Осиё мамлакатларидаги темир йўллар, портлар ва автомобил йўлларини модернизация қилишга йўналтирилганлиги, натижада Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги савдо сўнгги ўн йил ичида 38,8 фоизга ўсганлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Марказий Осийодаги темир йўллар фаолийатининг усҳ босқисҳда ривожланганлиги, темир йўл хўжалиги бошқарувида илмий йондашувлар қўллана бошланиши, ҳаракат таркибини хусусийлаштириш, темир йўл тармоғига хорижий инвестицийаларни жалб етиш, йанги темир йўл линийалари, усҳасткаларининг барпо қилиниши, аввалдан мавжуд темир йўл тармоқларини йахшилаш орқали темир йўлларнинг транзит салоҳийатини оширилганлиги далилланганлиги тўғрисидаги илмий-назарий йангилик ва натижалардан “Ўзбекистон Темир йўллари аксийадорлик жамийати”нинг тарғибот дастурлари, йўл харитаси ва истиқбол режаларини ишлаб сҳиқишда фойдаланилган. (“Ўзбекистон Темир йўллари аксийадорлик жамийати” нинг 2024-йил 11-мартдаги 07/938-324 сонли маълумотномаси). Мазкур натижалар “Ўзбекистон Темир йўллари аксийадорлик жамийати” тасарруфидаги Темир йўл техникаси музейининг фондларини мустақиллик даври материаллари билан бойитишга хизмат қилган.
Марказий Осийо темир йўл халқасининг шарқий йарим доирасини ташкил қилувсҳи Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон, Мозори Шариф-Кобул-Пешовар темир йўлларининг қурилиши, Марказий Осийо минтақасида барқарор транспорт-логистика занжирининг йаратилиши, хавфсиз, қисқа ва қулай транспорт коридорларининг ривожлантирилиши, транспорт йўлакларини диверсификацийа қилиниши орқали минтақа мамлакатларининг транзит салоҳийатини ошириш, Марказий Осийонинг йанги темир йўл архитектурасини шакллантиришда Ўзбекистон Республикаси раҳбарийати ташаббуслари калит вазифасини бажарайотганлиги каби далиллар “Ўзбекистон-2030” Стратегиясининг “Барқарор иқтисодий ўсиш орқали аҳоли фаровонлигини таъминлаш” деб номланган 2-устувор йўналишининг 53-мақсади, шунингдек, “Хавфсиз ва тинчликсевар давлат” тамойилига асосланган сиёсатни изчил давом эттириш, 5-устувор йўналишининг 91-мақсади ижросини таъминлашга хизмат қилган. (Марказий Осиё Халқаро Институти давлат илмий-тадқиқот муассасасининг 2024-йил 21-октябрдаги 01/05-1-636 сонли маълумотномаси). Жорий натижалар давлат дастурларини бажарилишига назарий асос бўлиб хизмат қилган.
Мустақилликка эришган Ўзбекистон Республикасининг Темир йўл ташкилоти 1994-йилдан бошлаб трансминтақавий транспорт коридорининг энг муҳим бўғини сифатида шаклланганлиги, Навоий-Учқудуқ-Султонувайстоғ-Нукус темир йўл тармоғининг барпо қилиниши билан марказнинг шимолий ҳудудлар билан, Тошгузар-Бойсун-Қумқўрғон темир йўл линиясининг фойдаланишга топширилиши билан жанубий ҳудудлар, Ангрен-Поп темир йўл линияси орқали шарқий ҳудудлар билан боғланиш якунланганлиги, Республикада умуммиллий ягона темир йўл тармоғи шаклланганлиги тўғрисидаги илмий йангиликлардан Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлиги ўз истиқбол режаларини ишлаб сҳиқишда фойдаланган (Ўзбекистон Республикаси Транспорт вазирлигининг 2024-йил 1-майдаги 4/3577 сонли маълумотномаси). Бу эса мустақиллик йилларида темир йўл тармоқларида эришилган натижаларни оммалаштиришга хизмат қилган.
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Ўзбекистондаги Халқ дипломатийаси Маркази доирасидаги конференсийалар ҳамда давра суҳбатларини илмий асосда ташкил қилишда мавзу юзасидан олиб борган изланишлар давомида еришган илмий-назарий йангиликлари ва таклифлари, хусусан, денгизга сҳиқиш имконийати мавжуд бўлмаган Марказий Осийо республикалари жаҳон савдо бозорларига олиб сҳиқувсҳи транспорт коридорларига еҳтийож сеза бошлаганлиги, халқаро донор ташкилотлар, молийавий тузилмалар кўмагида ТРАCЕCА, “Бир макон, бир йўл” каби йирик минтақавий лойиҳаларнинг ишлаб чиқилиши, жумладан, ТРАCЕCА дастури 45 198 км халқаро автомобил йўлларини ва 93 474 км темир йўлларни қамраб олувчи 47 та йўналишда фаолият кўрсатганлиги, 1993-2020-йиллар давомида ТРАCЕCА минтақасига умумий қиймати 800 миллион АҚШ доллари миқдорида инвестиция жалб қилинган бўлиб,   шундан 200 миллион АҚШ доллари Марказий Осиё мамлакатларидаги темир йўллар, портлар ва автомобил йўлларини модернизация қилишга йўналтирилганлиги, натижада Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги савдо сўнгги ўн йил ичида 38,8 фоизга ўсганлиги аниқланган. (Ўзбекистонда Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Халқ дипломатийаси Марказининг 2024-йил 27-майдаги 245-24 сонли маълумотномаси). Жорий натижалар ташкилот доирасида амалга ошириладиган конференциялар ва давра суҳбатларини мазмунан бойитишга хизмат қилган.
Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпанийасининг “Ўзбекистон тарихи” телеканалида ефирга узатилган бир қансҳа кўрсатувларнинг ссенарийларини таййорлашда тадқиқот натижасида еришилган илмий-назарий йангиликлар, хусусан, мустақиллик йилларида Тожикистон ва Қирғизистон  Республикаларида янги темир йўл тармоқларини барпо қилиш молиявий ресурсларнинг етарли эмаслиги ҳамда давлатнинг релеф жойлашуви билан боғлиқ муаммолар туфайли қийинчиликларга учраётганлиги, янги барпо қилинган темир йўл шохобчалари (“Нау-Истиқлол”, “Конибодом-Исфара”, “Хошади-Кўлоб”, “Қўрғонтепа-Ёвон”, “Душанбе-Ваҳдат-Ёвон” темир йўл линиялари)  ҳудудлар ўртасидаги иқтисодий интеграцияни таъминлаб, ўсиш кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатётганлиги баробарида темир йўл инфратузилмаларини барпо қилиш борасидаги харажатларнинг геосиёсий хатарлари ва экологик муаммоларни келтириб чиқариши билан боғлиқ эҳтимоллари мавжудлиги, Қозоғистон ва Туркманистон Республикалари (“Ўзен-Берекет-Гўрган”, “Жезказған-Бейнеу”, “Боржакти-Эрсаи”, “Олмаота-Шу”, “Хорғос-Шарқий дарвоза” , “Шар-Уст-Каменогорск”, “Ўзен – Туркманистон билан давлат чегараси” ва “Жетиген – Коргас” линиялари), (“Туркманбоши-Ашхобод-Мари-Туркманобод-Ашхобод-Қорақум-Дашогуз” магистрал линияси, “Тажан-Сарахс, Туркманобод-Отамурот”, “Дашогуз-Кўҳна Урганч”, “Берекет-Этрек-Гурган”) каби янги магистрал ва ички темир йўл линияларини барпо қилиш орқали ўзининг транзит мамлакат сифатида мавқеини оширганлиги, темир йўл қатновидаги асосий юклама маҳсулотлар қатновига йўналтирилганлиги сабабли тармоқни таъмирлаш, янгиларини барпо қилиш масаласи асосан юк қатновига ихтисослашган темир йўл линияларида кузатилганлиги каби далиллардан фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпанийаси “Ўзбекистон телерадиоканали” давлат муассасасининг 2024-йил 11-мартдаги 02-31-349 сонли маълумотномаси). Бу Марказий Осиё мамлакатлари темир йўл тармоқларидаги ўзгаришларни кенг жамоатчиликка янада тўлиқроқ етказиб беришга хизмат қилган.