Radjabov Ozodbek Aminboevichning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Markaziy Osiyoda temir yo‘llar tizimi: holat, muammolar va rivojlanish istiqbollari (1991-2022-yillar)”, 07.00.03 – Jahon tarixi.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.2.DSc/Tar329.
Ilmiy rahbar: Shadmanova Sanavar Bazarbaevna, tarix fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston milliy universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, DSc.03/31/01/2024/Tar.21.03  Rasmiy opponentlar:
Ergashev Shuhrat Ergashevich, tarix fanlari doktori, professor.
Chorotegin Tinchtikbek Kadirmambetovich, tarix fanlari doktori, professor.
Tolipov Fayzulla Saidovich, tarix fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent davlat pedagogika universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi tizimli yondashuv asosida 1991-2022-yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlarida temir yo‘llar faoliyati, undagi holat, rivojlanish istiqbollari va muammolari tarixini oshib berishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
Markaziy Osiyodagi temir yo‘llar faoliyati shartli ravishda quyidagi ush bosqishda rivojlanganligi ko‘rsatilgan: birinshi bosqishda (1991-1996) Sovet davlatida XX asrning 80-90 yillarida kuzatilgan iqtisodiy parokandalik beshta respublikadagi yo‘lovshi hamda yuk qatnoviga jiddiy taʼsir ko‘rsatganligi, Ittifoq parshalangash, mintaqadagi umumiy temir yo‘l markazi – O‘rta Osiyo temir yo‘l boshqarmasi inqiroz holatiga tushib qolganligi; temir yo‘llar faoliyatining ikkinshi bosqishida (1996-2005) davlat ishtirokidagi aksiyadorlik kompaniyasi, davlat unitar korxonasi, o‘z-o‘zini moliyalashtiruvshi ishlab shiqarish xo‘jalik majmuasi ko‘rinishidagi alohida temir yo‘l tashkilotlarining vujudga kelishi va faoliyatining takomillashuvi davri bo‘lganligi; ushinshi bosqishda (2005-2022) transport logistikasi hamda temir yo‘l xo‘jaligi boshqaruvida ilmiy yondashuvlar qo‘llana boshlanishi, harakat tarkibini xususiylashtirish, temir yo‘l tarmog‘iga xorijiy investisiyalarni jalb etish, yangi temir yo‘l shoxobchalari, ushastkalarining barpo qilinishi, avvaldan mavjud temir yo‘l tarmoqlarini yaxshilash orqali temir yo‘llarning tranzit salohiyatini oshirilganligi dalillangan;
Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston Respublikasining Temir yo‘l tashkiloti 1994-yildan boshlab transmintaqaviy transport koridorining eng muhim bo‘g‘ini sifatida shakllanganligi,  Navoiy-Uchquduq-Sultonuvaystog‘-Nukus temir yo‘l tarmog‘ining barpo qilinishi bilan markazning shimoliy hududlar bilan, Toshguzar-Boysun-Qumqo‘rg‘on temir yo‘l liniyasining foydalanishga topshirilishi bilan janubiy hududlar, Angren-Pop temir yo‘l liniyasi orqali sharqiy hududlar bilan bog‘lanish yakunlanganligi, Respublikada umummilliy yagona temir yo‘l tarmog‘i shakllanganligi asoslangan;
Mustaqillik yillarida Tojikiston va Qirg‘iziston  Respublikalarida yangi temir yo‘l tarmoqlarini barpo qilish moliyaviy resurslarning etarli emasligi hamda davlatning relef joylashuvi bilan bog‘liq muammolar tufayli qiyinchiliklarga uchrayotganligi, yangi barpo qilingan temir yo‘l shoxobchalari (“Nau-Istiqlol”, “Konibodom-Isfara”, “Xoshadi-Ko‘lob”, “Qo‘rg‘ontepa-Yovon”, “Dushanbe-Vahdat-Yovon” temir yo‘l liniyalari)  hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiyani ta’minlab, o‘sish ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatyotganligi barobarida temir yo‘l infratuzilmalarini barpo qilish borasidagi xarajatlarning geosiyosiy xatarlari va ekologik muammolarni keltirib chiqarishi bilan bog‘liq ehtimollari mavjudligi, Qozog‘iston va Turkmaniston Respublikalari (“O‘zen-Bereket-Go‘rgan”, “Jezkazg‘an-Beyneu”, “Borjakti-Ersai”, “Olmaota-Shu”, “Xorg‘os-Sharqiy darvoza” , “Shar-Ust-Kamenogorsk”, “O‘zen – Turkmaniston bilan davlat chegarasi” va “Jetigen – Korgas” liniyalari), (“Turkmanboshi-Ashxobod-Mari-Turkmanobod-Ashxobod-Qoraqum-Dashoguz” magistral liniyasi, “Tajan-Saraxs, Turkmanobod-Otamurot”, “Dashoguz-Ko‘hna Urganch”, “Bereket-Etrek-Gurgan”) kabi yangi magistral va ichki temir yo‘l liniyalarini barpo qilish orqali o‘zining tranzit mamlakat sifatida mavqeini oshirganligi, temir yo‘l qatnovidagi asosiy yuklama mahsulotlar qatnoviga yo‘naltirilganligi sababli tarmoqni ta’mirlash, yangilarini barpo qilish masalasi asosan yuk qatnoviga ixtisoslashgan temir yo‘l liniyalarida kuzatilganligi dalillangan;
Markaziy Osiyo temir yo‘l xalqasining sharqiy yarim doirasini tashkil qiluvshi Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston, Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘llarining qurilishi, Markaziy Osiyo mintaqasida barqaror transport-logistika zanjirining yaratilishi, xavfsiz, qisqa va qulay transport koridorlarining rivojlantirilishi, transport yo‘laklarini diversifikatsiya qilinishi orqali mintaqa mamlakatlarining tranzit salohiyatini oshirish, Markaziy Osiyoning yangi temir yo‘l arxitekturasini shakllantirishda O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati tashabbuslari kalit vazifasini bajarayotganligi asoslangan;
Dengizga shiqish imkoniyati mavjud bo‘lmagan Markaziy Osiyo respublikalari jahon savdo bozorlariga olib shiquvshi transport koridorlariga ehtiyoj seza boshlaganligi, xalqaro donor tashkilotlar, moliyaviy tuzilmalar ko‘magida TRACECA, “Bir makon, bir yo‘l” kabi yirik mintaqaviy loyihalarning ishlab chiqilishi, jumladan, TRACECA dasturi 45 198 km xalqaro avtomobil yo‘llarini va 93 474 km temir yo‘llarni qamrab oluvchi 47 ta yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatganligi, 1993-2020-yillar davomida TRACECA mintaqasiga umumiy qiymati 800 million AQSh dollari miqdorida investisiya jalb qilingan bo‘lib,   shundan 200 million AQSh dollari Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi temir yo‘llar, portlar va avtomobil yo‘llarini modernizatsiya qilishga yo‘naltirilganligi, natijada Evropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi savdo so‘nggi o‘n yil ichida 38,8 foizga o‘sganligi aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Markaziy Osiyodagi temir yo‘llar faoliyatining ush bosqishda rivojlanganligi, temir yo‘l xo‘jaligi boshqaruvida ilmiy yondashuvlar qo‘llana boshlanishi, harakat tarkibini xususiylashtirish, temir yo‘l tarmog‘iga xorijiy investisiyalarni jalb etish, yangi temir yo‘l liniyalari, ushastkalarining barpo qilinishi, avvaldan mavjud temir yo‘l tarmoqlarini yaxshilash orqali temir yo‘llarning tranzit salohiyatini oshirilganligi dalillanganligi to‘g‘risidagi ilmiy-nazariy yangilik va natijalardan “O‘zbekiston Temir yo‘llari aksiyadorlik jamiyati”ning targ‘ibot dasturlari, yo‘l xaritasi va istiqbol rejalarini ishlab shiqishda foydalanilgan. (“O‘zbekiston Temir yo‘llari aksiyadorlik jamiyati” ning 2024-yil 11-martdagi 07/938-324 sonli ma’lumotnomasi). Mazkur natijalar “O‘zbekiston Temir yo‘llari aksiyadorlik jamiyati” tasarrufidagi Temir yo‘l texnikasi muzeyining fondlarini mustaqillik davri materiallari bilan boyitishga xizmat qilgan.
Markaziy Osiyo temir yo‘l xalqasining sharqiy yarim doirasini tashkil qiluvshi Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston, Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘llarining qurilishi, Markaziy Osiyo mintaqasida barqaror transport-logistika zanjirining yaratilishi, xavfsiz, qisqa va qulay transport koridorlarining rivojlantirilishi, transport yo‘laklarini diversifikatsiya qilinishi orqali mintaqa mamlakatlarining tranzit salohiyatini oshirish, Markaziy Osiyoning yangi temir yo‘l arxitekturasini shakllantirishda O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati tashabbuslari kalit vazifasini bajarayotganligi kabi dalillar “O‘zbekiston-2030” Strategiyasining “Barqaror iqtisodiy o‘sish orqali aholi farovonligini ta’minlash” deb nomlangan 2-ustuvor yo‘nalishining 53-maqsadi, shuningdek, “Xavfsiz va tinchliksevar davlat” tamoyiliga asoslangan siyosatni izchil davom ettirish, 5-ustuvor yo‘nalishining 91-maqsadi ijrosini ta’minlashga xizmat qilgan. (Markaziy Osiyo Xalqaro Instituti davlat ilmiy-tadqiqot muassasasining 2024-yil 21-oktyabrdagi 01/05-1-636 sonli ma’lumotnomasi). Joriy natijalar davlat dasturlarini bajarilishiga nazariy asos bo‘lib xizmat qilgan.
Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston Respublikasining Temir yo‘l tashkiloti 1994-yildan boshlab transmintaqaviy transport koridorining eng muhim bo‘g‘ini sifatida shakllanganligi, Navoiy-Uchquduq-Sultonuvaystog‘-Nukus temir yo‘l tarmog‘ining barpo qilinishi bilan markazning shimoliy hududlar bilan, Toshguzar-Boysun-Qumqo‘rg‘on temir yo‘l liniyasining foydalanishga topshirilishi bilan janubiy hududlar, Angren-Pop temir yo‘l liniyasi orqali sharqiy hududlar bilan bog‘lanish yakunlanganligi, Respublikada umummilliy yagona temir yo‘l tarmog‘i shakllanganligi to‘g‘risidagi ilmiy yangiliklardan O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi o‘z istiqbol rejalarini ishlab shiqishda foydalangan (O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligining 2024-yil 1-maydagi 4/3577 sonli ma’lumotnomasi). Bu esa mustaqillik yillarida temir yo‘l tarmoqlarida erishilgan natijalarni ommalashtirishga xizmat qilgan.
Shanxay hamkorlik tashkilotining O‘zbekistondagi Xalq diplomatiyasi Markazi doirasidagi konferensiyalar hamda davra suhbatlarini ilmiy asosda tashkil qilishda mavzu yuzasidan olib borgan izlanishlar davomida erishgan ilmiy-nazariy yangiliklari va takliflari, xususan, dengizga shiqish imkoniyati mavjud bo‘lmagan Markaziy Osiyo respublikalari jahon savdo bozorlariga olib shiquvshi transport koridorlariga ehtiyoj seza boshlaganligi, xalqaro donor tashkilotlar, moliyaviy tuzilmalar ko‘magida TRACECA, “Bir makon, bir yo‘l” kabi yirik mintaqaviy loyihalarning ishlab chiqilishi, jumladan, TRACECA dasturi 45 198 km xalqaro avtomobil yo‘llarini va 93 474 km temir yo‘llarni qamrab oluvchi 47 ta yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatganligi, 1993-2020-yillar davomida TRACECA mintaqasiga umumiy qiymati 800 million AQSh dollari miqdorida investisiya jalb qilingan bo‘lib,   shundan 200 million AQSh dollari Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi temir yo‘llar, portlar va avtomobil yo‘llarini modernizatsiya qilishga yo‘naltirilganligi, natijada Evropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi savdo so‘nggi o‘n yil ichida 38,8 foizga o‘sganligi aniqlangan. (O‘zbekistonda Shanxay hamkorlik tashkiloti Xalq diplomatiyasi Markazining 2024-yil 27-maydagi 245-24 sonli ma’lumotnomasi). Joriy natijalar tashkilot doirasida amalga oshiriladigan konferensiyalar va davra suhbatlarini mazmunan boyitishga xizmat qilgan.
O‘zbekiston Milliy Teleradiokompaniyasining “O‘zbekiston tarixi” telekanalida efirga uzatilgan bir qansha ko‘rsatuvlarning ssenariylarini tayyorlashda tadqiqot natijasida erishilgan ilmiy-nazariy yangiliklar, xususan, mustaqillik yillarida Tojikiston va Qirg‘iziston  Respublikalarida yangi temir yo‘l tarmoqlarini barpo qilish moliyaviy resurslarning etarli emasligi hamda davlatning relef joylashuvi bilan bog‘liq muammolar tufayli qiyinchiliklarga uchrayotganligi, yangi barpo qilingan temir yo‘l shoxobchalari (“Nau-Istiqlol”, “Konibodom-Isfara”, “Xoshadi-Ko‘lob”, “Qo‘rg‘ontepa-Yovon”, “Dushanbe-Vahdat-Yovon” temir yo‘l liniyalari)  hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiyani ta’minlab, o‘sish ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatyotganligi barobarida temir yo‘l infratuzilmalarini barpo qilish borasidagi xarajatlarning geosiyosiy xatarlari va ekologik muammolarni keltirib chiqarishi bilan bog‘liq ehtimollari mavjudligi, Qozog‘iston va Turkmaniston Respublikalari (“O‘zen-Bereket-Go‘rgan”, “Jezkazg‘an-Beyneu”, “Borjakti-Ersai”, “Olmaota-Shu”, “Xorg‘os-Sharqiy darvoza” , “Shar-Ust-Kamenogorsk”, “O‘zen – Turkmaniston bilan davlat chegarasi” va “Jetigen – Korgas” liniyalari), (“Turkmanboshi-Ashxobod-Mari-Turkmanobod-Ashxobod-Qoraqum-Dashoguz” magistral liniyasi, “Tajan-Saraxs, Turkmanobod-Otamurot”, “Dashoguz-Ko‘hna Urganch”, “Bereket-Etrek-Gurgan”) kabi yangi magistral va ichki temir yo‘l liniyalarini barpo qilish orqali o‘zining tranzit mamlakat sifatida mavqeini oshirganligi, temir yo‘l qatnovidagi asosiy yuklama mahsulotlar qatnoviga yo‘naltirilganligi sababli tarmoqni ta’mirlash, yangilarini barpo qilish masalasi asosan yuk qatnoviga ixtisoslashgan temir yo‘l liniyalarida kuzatilganligi kabi dalillardan foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy Teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston teleradiokanali” davlat muassasasining 2024-yil 11-martdagi 02-31-349 sonli ma’lumotnomasi). Bu Markaziy Osiyo mamlakatlari temir yo‘l tarmoqlaridagi o‘zgarishlarni keng jamoatchilikka yanada to‘liqroq etkazib berishga xizmat qilgan.