Madiyorova Valida Quvondiq qizining
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Arxaizmlar tarjimasida lingvomadaniy va lingvokognitiv xususiyatlar reprezentatsiyasi (Cho‘lponning “Kecha va kunduz” asarining ingliz tiliga tarjimalari misolida)”, 10.00.06 – Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog‘ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.4.PhD/Fil2953
Ilmiy rahbar: Djumabaeva Jamila Sharipovna, filologiya fanlari doktori, professor
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Milliy universiteti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.03/30.12.2019.Fil.01.10.
Rasmiy opponentlar: Djusupov Nursultan Maxanbet o‘g‘li, filologiya fanlari doktori, professor; Quvvatova Dilrabo Xabibovna, filologiya fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi o‘zbek badiiy asarlarining ingliz tiliga tarjimasida arxaizmlarning lingvomadaniy va lingvokognitiv xususiyatlari reprezentatsiyasidagi muammolarni aniqlash hamda ularning echimiga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
arxaik konseptlarning mavjudligi asoslangan, tibbiy, zoonimik, fitonimik, toponimik, gidronimik, kosmonimik, kasbiy, vaqtga oid arxaizm turlari aniqlangan;
badiiy asarning yaratilish davri, arxaizmning semantik identifikatsiyasi, tarixiy va zamonaviy shakl omonimiyasi, arxaik grammatik shakllar, talaffuzda o‘zgarishga uchragan o‘zlashmalar arxaizmlar tarjimasiga ta’sir qilishi ochib berilgan;
deskriptiv usul bilan kontekstual ma’noni ochib berish, arxaizmlarning etik jihatlarini va muallifning ichki intensiyasini inobatga olish arxaik birliklar tarjimasida muhimligi dalillangan;
arxaizatsiyaning arxaik konseptlar tarjimasiga ta’sir qilishi freym ko‘chishi (frame shift) hodisasi orqali dalillanib, tarixiy-madaniy manzarani tarjimada qayta yaratishda konseptual distribusiya usulining samaradorligi asoslangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Abdulhamid Cho‘lponning “Kecha va kunduz” asarining ingliz tiliga tarjimalarini o‘rganish hamda lingvomadaniy va lingvokognitiv ifoda elementlarini tarjima qilish usullarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
arxaik konseptlarning mavjudligi asoslanganligi, tibbiy, zoonimik, fitonimik, toponimik, gidronimik, kosmonimik, kasbiy, vaqtga oid arxaizm turlari aniqlanganligiga doir taklif va tavsiyalardan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Xorazm Ma’mun Akademiyasining A-FA-2019-9 shifrli “Qadimiy yozma noyob qo‘lyozma va manbalarni tadqiq qilish, ularning raqamlashtirilgan bibliotekasini yaratish” amaliy loyihasi doirasida bajarilgan Ogahiy “Asarlar” silsilsining 6-9 jildlarini nashrga tayyorlash va chop etishda foydalanilgan. (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Xorazm Ma’mun Akademiyasining 2024-yil 19-avgustdagi №137/2-24 son ma’lumotnomasi). Natijada, raqamlashtirilgan biblioteka saytidagi tarixiy asarlarning ingliz tilidagi izohlari hamda ularning ma’lum qismlari tarjimalari takomillashtirilgan.
badiiy asarning yaratilish davri, arxaizmning semantik identifikatsiyasi, tarixiy va zamonaviy shakl omonimiyasi, arxaik grammatik shakllar, talaffuzda o‘zgarishga uchragan o‘zlashmalar arxaizmlar tarjimasiga ta’sir qilishi ochib berilganligiga doir ilmiy xulosalardan Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazining 2023-yil uchun chora-tadbirlar dasturining XI yo‘nalishida belgilangan “Davlat tilini rivojlantirish, uning targ‘iboti va bu boradagi ishlarni muvofiqlashtirish” 54-bandi “Buyuk ajdodlarimizning ilmiy merosi, ularning ibratli hayot yo‘li hamda jahon sivilizatsiyasini rivojlantirishga qo‘shgan hissalarini keng targ‘ib qilish, ular haqidagi ma’lumotlar bilan Internet tarmog‘ini boyitib borish” mavzusida targ‘ibot ishlarini tashkil etish va o‘tkazishda foydalanilgan. (Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazi huzuridagi ijtimoiy ma’naviy tadqiqotlar institutining 2024-yil 16-avgustdagi 351-son ma’lumotnomasi). Natijada, dissertatsiyada ilgari surilgan takliflar, tavsiya va xulosalar o‘zbek badiiy nasriga oid tarixiy asarlar tarjimalarini mukammallashtirishda manba sifatida xizmat qilgan;
deskriptiv usul bilan kontekstual ma’noni ochib berish, arxaizmlarning etik jihatlarini va muallifning ichki intensiyasini inobatga olish arxaik birliklar tarjimasida muhimligi dalillanganligiga oid ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalardan 2021-2022-yillarga mo‘ljallangan ““Haft shuaro” majmuasini o‘rganish orqali XIX asr Xorazm vohasining milliy-ma’naviy merosini tadqiq qilish va (o‘zbek, rus, ingliz tillarida) elektron ilovasini yaratish” mavzusidagi IL–402104155–raqamli amaliy loyihada foydalanilgan. (Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Urganch filialining 2024-yil 8-avgustdagi 874-son ma’lumotnomasi). Natijada elektron ilovaning ilmiy mazmuni boyitilgan va undagi milliy xoslangan arxaik so‘zlarning tarjimasi takomillashtirilgan.
arxaizatsiyaning arxaik konseptlar tarjimasiga ta’sir qilishi freym ko‘chishi (frame shift) hodisasi orqali dalillanib, tarixiy-madaniy manzarani tarjimada qayta yaratishda konseptual distribusiya usulining samaradorligi asoslanganligiga doir xulosalardan O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining “O‘zbekiston” teleradiokanali DM tomonidan tayyorlangan “Adabiy jarayon”, “Ta’lim va taraqqiyot” nomli radioeshittirishlarining 2024-yil yanvar va may sonlarida foydalanilgan. (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining 2024-yil 8-avgustdagi 04/36-921-son ma’lumotnomasi). Natijada tadqiqot ishida berilgan freymlar milliy madaniy xatti-harakat va jarayonlarning, urf-odatlarning interpretativ manbasi bo‘lib xizmat qilishi haqidagi ma’lumotlar radiotinglovchilarning qiziqishini oshirgan.
