Qahharova Sabohat Abdug‘afurovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “O‘zbek tilidagi “yurish” semali lug‘aviy birliklar semantikasi va tezaurusi”, 10.00.01 – O‘zbek tili ixtisosligi (filologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.4.PhD/Fil2387
Ilmiy rahbar:Xolmanova Zulxumor Turdievna, filologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, DSc.03/30.12.2019.Fil.19.01.
Rasmiy opponentlar: Muhamedova Saodat Xudoyberdievna, filologiya fanlari doktori, professor; Ermatov Ixtiyor Rizoqulovich, filologiya fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: O‘zbekiston RFA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II.Tadqiqotning maqsadi: “yurish” semali lugʻaviy birliklarni tizimlashtirish, qo‘llanish faolligi va kategorial shakllarini aniqlash, yur- asosli va boshqa shakldagi “yurish” semali leksema, frazemalarning tushunchani ifodalash darajalarini ko‘rsatib berish, tezaurus modellarini taqdim etish, o‘zbek tilidagi tezaurus, semantik lugʻat, semantik domenlarni shakllantirishdagi o‘rnini asoslashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
harakat va holatga ajratishning nisbiyligi aniqlanib, fe’l leksemalarni “bevosita kuzatiladigan va bevosita kuzatilmaydigan harakat fe’llari”, “yurish” semali leksemalarni faol harakat (actual motion–AM) va nofaol harakat (non-actual motion–NAM) anglatuvchi birliklar tarzida tasniflash hamda tushunchani ifodalash usullariga ko‘ra guruhlash asoslangan;
 semantika va tezaurus munosabati hamda o‘zaro aloqadorligi asoslanib, “yurish” semali leksemalar, frazemalarning semantik xususiyatlari, o‘zaro semantik munosabatlari tezaurus modellari orqali ochib berilgan;
 yur- asosli va boshqa shakldagi leksemalar, frazemalarning qo‘llanish faolligi va miqdori, o‘zaro gipernim-troponimik, graduonimik munosabatlari aniqlangan; “yurmoq” leksemasi va unga ma’nodosh lugʻaviy birliklarning lugʻatlarda qayd etilmagan kontekstual semalari, mustaqil fe’l, ko‘makchi fe’l, bogʻlama vazifasida kelishi, kesimlik shakllariga muqobil bo‘la olishi, inson xatti-harakati uchun xoslangani, “yoʻl + fe’l modelidagi bir qator frazemalarning “yurish” semasini ifodalashi aniqlanib, tezaurus modellari ishlab chiqilgan;
 harakat semali fe’lning denotativ semasida moddiy harakat voqelanishi, konnotativ semada kognitiv harakat ifodalashi aniqlangan; “semantik domen” tushunchasi o‘zbek tilshunosligida ilk bor muomalaga kiritilib, “yurish” semali lugʻaviy birliklarning o‘zbek tilidagi tezaurus, ontologik, semantik lugʻatlar, semantik domenlarni shakllantirishdagi o‘rni asoslangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
O‘zbek tilida “yurish” semali lug‘aviy birliklari semantikasi va tezaurusiga oid olingan tadqiqot natijalari asosida:
dissertatsiyada keltirilgan “yurmoq” leksemasining mavjud izohli lug‘atlarda qayd etilmagan semalari, xususan, nutq jarayonida mazkur birlikning o‘z leksik ma’nosidan uzoqlashgan holda ifodalagan “hayot kechirmoq”, “mavjud bo‘lmoq” , -siz, edi, bo‘lmoq kesimlik shakllari, “yurish” semali lug‘aviy birliklarning aksariyatida “qattiq jism yuzasida gorizontal hakatlanish” denotativ semasi mavjudligi sabab paradigmatik munosabat hosil qila olishi va ularni semantik jihatdan ikkiga: faol harakat (actual motion – AM; bola onasi tomon yurdi) va nofaol harakat (non-actual motion – NAM; Sen haqingda mahallada har xil gaplar yuribdi) fe’llariga ajratib tadqiq etish, harakat va holat fe’llariga ajratishning nisbiyligi hamda cheklanganligi haqidagi ilmiy xulosalardan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2019 – 2022-yillarda bajarilgan PZ–2020042022 raqamli “Turkiy tillarning lingvodidaktik elektron platformasini yaratish” mavzusidagi amaliy loyihaning elektron platforma materiallarini boyitishda foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2024-yil 3-oktyabrdagi 01/6-2690-sonli ma’lumotnomasi). Natijada tadqiqotda aniqlangan turli uslubdagi matnlarda “yurmoq” semali leksik birliklarning mavjud izohli lugʻatlarda qayd etilmagan kontekstual semalari va mustaqil fe’l, ko‘makchi fe’l, bogʻlama, yangi leksema yasash uchun asos vazifasida kelish holatlari hamda tezaurus modelini yaratish borasidagi fikr-mulohazalar ma’lumotlar bazasini boyitgan;
o‘zbek tilidagi barcha harakat semali fe’llarning, xususan, “yurish” semali lug‘aviy birliklarning denotativ semasida moddiy harakat voqelanishi, konnotativ semada kognitiv harakat, ya’ni leksema arxisemasidan uzoqlashgan, idrok etilgan ma’nolarni ifodalashiga oid ilmiy xulosalardan Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2022–2023- yillarda bajarilgan IL-52 tur-21091433 raqamli “O‘zbek milliy madaniyatiga xos atamalarga oid maqolalar bazasini yaratish (Vikipediya elektron ensiklopediyasi mezonlari asosida)” mavzusidagi amaliy loyihada foydalanilgan. (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2024-yil 3-oktyabrdagi 01/6+2688-sonli ma’lumotnomasi). Natijada ma’lumotlar bazasi “yurish” semali leksik birliklarning mavjud izohli lug‘atlarda qayd etilmagan faol harakat semalari bilan birga nofaol harakat semalariga oid tahlillar hamda tezaurus modelini yaratish borasidagi o‘zbek tili grammatikasiga oid yangicha qarashlar bilan boyitillgan;
yangicha tipdagi semantik, tezaurus lugʻatlarning ahamiyati, ularning foydalanuvchilarga taqdim etadigan qulayliklari haqidagi ma’lumotlardan O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston tarixi” telekanali “Hamma uchun” dasturi ssenariysini yozishda foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston tarixi” telekanalining 2024-yil 27-sentyabrdagi 06-28-897-sonli ma’lumotnomasi). Natijada ushbu dastur ssenariysi mazmuni o‘zbek tilidagi fe’l leksemalarning uslubiy xususiyatlariga oid dalillar bilan boyitilgan.