Захидов Кобилжон Таирджановичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Араб-мусулмон давлатчилигининг шаклланиши ва унга ташқи сивилизацияларнинг таъсири (ВИИ-ИХ асрлар)” мавзуидаги 24.00.01 – Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.3.DSc/Isl11
Илмий маслаҳатчи: тарих фанлари доктори, профессор Ҳасанов Аҳаджон Аҳмаджонович.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистондаги ислом сивилизацияси маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc.35/30.12.2019.Isl/Tar/F.57.01.
Расмий оппонентлар: сиёсий фанлар доктори, профессор Муҳаммадсидиқов Муҳаммадолим Муҳаммадрозиқ ўғли; тарих фанлари доктори, профессор, академик Юсупова Дилором Юнусовна; тарих фанлари доктори, профессор Исҳоқов Мирсодиқ Мирсултонович.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ВИИ-ИХ асрларда илк араб-мусулмон давлатчилиги шаклланиши ва бунда ички ва ташқи сивилизациялар таъсирини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Муҳаммад (с.а.в) вафотидан кейин ваҳий тўхташи натижасида теократик жараён ниҳоясига етди ва араб-мусулмон давлатида ҳокимият тақсимланиши анʼанаси Византия ҳамда Сосонийлар империялари бошқарув тизими таъсирида такомиллашиб, “خليفة” (халифа), “وزير” (вазир), “والي” (волий), “شرطي” (шуртий), “ديوان” (девон) сингари мустақил институтларга асос солиниши оқибатида уларнинг вазифалари белгилаб берилгани далилланган;
араб-мусулмон ҳокимиятининг бошқарув маданияти етарлича тараққий этмагани сабабли ташқи сивилизациялардан ўзлаштирилган “ديوان” (девон) тизимига маҳаллий арбобларни жалб қилиши натижасида ҳисоб-китоб ишларни олиб бориш учун тайинланган ходимлар Эронда форс, Византияда юнон, Мисрда қибтий тилларида олиб бориш омиллари аниқланган;
Халифалик теократик бошқарув ҳисобланмай, ҳокимиятнинг мерос қолдирилиши, диний вазифаларнинг уламоларга юкланиши сингари дунёвий принципларга асосланганига қарамай ҳукмдорлар ўз ҳокимиятини сакраллаштириш мақсадида “خليفة” (халифа), “أمير المؤمنين” (муʼминларнинг амири), “إمام” (имом), “خليفة الله” (Аллоҳнинг халифаси), “خليفة الرحمن” (Раҳмоннинг халифаси)  каби турли тахаллусларни олганликлари илмий асосланган;
ҳозирда ўзларини “халифа” (خليفة) деб иддао қилаётган баъзи кимсаларнинг даъволари саҳобалар ижмоси (اجماع الصحابة) билан қабул қилинган Пайғамбар ўринбосарининг “Қурайшдан”, “исломни биринчилардан бўлиб қабул қилган”, “Мадинага ҳижрат қилган” ҳамда “Бадр жангида қатнашган” бўлиши шартларининг бирор кишида топилмаслиги сабабидан ҳам асоссиз экани далилланган;
мусулмон давлатининг иқтисодий ривожланиш жараёнларида дунёвийлик принциплари дастлабки даврлардан устунлик касб эта бошлагани халифа Умар ибн Хаттобнинг араб христианларидан бўлган Бану Тағлиб (بنو تغلب) қабиласининг мусулмон армияси таркибида жанг қилишга рухсат бергани ҳамда улар учун “جزية” (жизя – жон солиғи) ўрнига мусулмонлардан олинадиган “زكاة” (закот) икки баробар  тўлашларини жорий қилгани билан асосланган;
мусулмонларнинг Эрон, Шом, Миср мамлакатларига кириб боришлари ҳамда мазкур ҳудудларни назоратда ушлаб туриш мақсадида кўнгилли жангчилар ўрнига ташкил этилган маош олувчи мунтазам ҳарбий хизмат такомиллашиб, денгиз  (أسطول) ва қуруқликдаги (جيش) қўшинлар фаолияти йўлга қўйилиши ва бунинг натижасида мажбурий ҳарбий хизмат тизимининг шаклланиши давлатнинг ҳарбий салоҳиятини шиддат билан ошиб боришига хизмат қилгани аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Араб-мусулмон давлатчилигининг шаклланиши ва унга ташқи сивилизацияларнинг таъсирини тадқиқ этишга оид ишлаб чиқилган илмий хулоса, натижа ва таклифлар асосида:
Муҳаммад (с.а.в.) вафотидан кейин ваҳий тўхташи натижасида теократик жараён ниҳоясига етди ва араб-мусулмон давлатида ҳокимият тақсимланиши анʼанаси Византия ҳамда Сосонийлар империялари бошқарув тизими таъсирида такомиллашиб, “خليفة” (халифа), “وزير” (вазир), “والي” (волий), “شرطي” (шуртий), “ديوان” (девон) сингари мустақил институтларга асос солиниши оқибатида уларнинг вазифалари белгилаб берилгани далилланганига доир илмий хулосалар буюртма асосида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан нашр қилинган “Ўрта аср Шарқ алломалари ва мутафаккирлари тарихий-фалсафий мероси” энциклопедияси мазмунига сингдирилган. (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2024-йил 14-июндаги 02/252 сонли маълумотномаси). Натижада, илмий жамоатчиликда араб-мусулмон давлатчилиги ривожида Византия ва Сосонийлар империялари анʼаналари таъсири борасидаги янги хулосаларнинг етиб боришига хизмат қилган;
араб-мусулмон ҳокимиятининг бошқарув маданияти етарлича тараққий этмагани сабабли ташқи сивилизациялардан ўзлаштирилган “ديوان” (девон) тизимига маҳаллий арбобларни жалб қилиши натижасида ҳисоб-китоб ишларни олиб бориш учун тайинланган ходимлар Эронда форс, Византияда юнон, Мисрда қибтий тилларида олиб бориш омиллари аниқланганига оид илмий хулосалардан буюртма асосида Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан нашр қилинган “Муҳим савол-жавоблар” ҳамда “Долзарб раддиялар” номли китоблар мазмунига сингдирилган (Ислом академияси ҳузуридаги Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2024-йил 24-июндаги 01/73 сонли маълумотномаси). Натижада, мутахассисларга араб-мусулмон ҳокимиятида “девон” тизимининг ўрни борасидаги янги маълумотларнинг етказилишига эришилган;
Халифалик теократик бошқарув ҳисобланмай, ҳокимиятнинг мерос қолдирилиши, диний вазифаларнинг уламоларга юкланиши сингари дунёвий принципларга асосланганига қарамай ҳукмдорлар ўз ҳокимиятини сакраллаштириш мақсадида “خليفة” (халифа), “أمير المؤمنين” (муʼминларнинг амири), “إمام” (имом), “خليفة الله” (Аллоҳнинг халифаси), “خليفة الرحمن” (Раҳмоннинг халифаси) каби турли тахаллусларни олганликлари илмий асосланганига доир илмий хулосалар буюртма асосида Ўзбекистон халқаро ислом академияси, Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги олий ва ўрта махсус ислом таълим муассасаларида ўқитиладиган “Ислом тарихи”, “Диншунослик” каби фанлардан ўқув адабиётлар мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитасининг 2024-йил 4-июлдаги 02-02/2044 сонли маълумотномаси). Натижада, профессор-ўқитувчилар ва талабаларга халифалик институтининг пайдо бўлиши, сайлов усуллари ҳақидаги маълумотларни етказишга эришилган;
ҳозирда ўзларини “халифа” (خليفة) деб иддао қилаётган баъзи кимсаларнинг даъволари саҳобалар ижмоси (اجماع الصحابة) билан қабул қилинган Пайғамбар ўринбосарининг “Қурайшдан”, “исломни биринчилардан бўлиб қабул қилган”, “Мадинага ҳижрат қилган” ҳамда “Бадр жангида қатнашган” бўлиши шартларининг бирор кишида топилмаслиги сабабидан ҳам асоссиз экани далилланганига доир илмий хулосалар буюртма асосида “Диний маърифий ва ижтимоий-маънавий соҳа тарғиботчилари учун айрим атама ва тушунчаларнинг изоҳли луғати”, “Диний маърифий суҳбатлар” номли қўлланмалари мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг 2024-йил 3-октябрдаги 02-03/2466 сонли маълумотномаси). Натижада, ижтимоий-диний муҳит барқарорлиги, аҳоли, айниқса, ёшларни дин ниқоби остидаги турли бузғунчи оқимларнинг таҳдидларидан огоҳ этишга хизмат қилган;
мусулмон давлатининг иқтисодий ривожланиш жараёнларида дунёвийлик принциплари дастлабки даврлардан устунлик касб эта бошлагани халифа Умар ибн Хаттобнинг араб христианларидан бўлган Бану Тағлиб (بنوتغلب) қабиласининг мусулмон армияси таркибида жанг қилишга рухсат бергани ҳамда улар учун “جزية” (жизя – жон солиғи) ўрнига мусулмонлардан олинадиган “زكاة” (закот) икки баробар тўлашларини жорий қилгани билан асосланганига доир илмий хулосалар буюртма асосида “Исломнинг Марказий Осиёга ёйилиши: Мовароуннаҳрда диний-маънавий ва илмий маданий марказланнинг шаклланиши ва ривожланиши” лойиҳаси доирасида тайёрланган “Мовароуннаҳр илмий марказлар” албом-китоб мазмунига сингдирилган (Ўзбекистон республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистондаги ислом сивлизацияси марказининг 2024-йил 11-ноябрдаги №06-07/742/1 сонли маълумотномаси). Натижада, араб-мусулмон давлатчилиги ривожига ташқи сивилизациялар, яъни Византия ва Сосонийлар империяларининг таъсирини аниқлашга эришилган.
мусулмонларнинг Эрон, Шом, Миср мамлакатларига кириб боришлари ҳамда мазкур ҳудудларни назоратда ушлаб туриш мақсадида кўнгилли жангчилар ўрнига ташкил этилган маош олувчи мунтазам ҳарбий хизмат такомиллашиб, денгиз ((أسطول ва қуруқликдаги (جيش) қўшинлар фаолияти йўлга қўйилиши ва бунинг натижасида мажбурий ҳарбий хизмат тизимининг шаклланиши давлатнинг ҳарбий салоҳиятини шиддат билан ошиб боришига хизмат қилгани аниқланганига доир илмий хулосалардан буюртма асосида“Ўзбекистон тарихи” телеканалида эфирга берилган “Тарихий савол: Мовароуннаҳрда илк исломий таълимотлар” ва “Тарихнинг бир лаҳзаси: Мисрда ҳукмронлик қилган туркий сулолалар” мавзусидаги кўрсатувларда иштирок этилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон тарихи” телеканалининг 2024-йил 26-сентябрдаги 06-28-895 сон маълумотномаси). Натижада, ислом давлатчилигининг Мовароуннаҳр диёрига таъсири, ислом оламидаги буюк шахслар ва уларнинг зиёратгоҳлари ҳамда Миср, Шом ўлкаларида ҳукмронлик қилган туркий (ўзбек) сулолалари ҳақида илмий хулосалар беришга эришилган.