Menglikulov Xayrulla Aliqulovichning
pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar. Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Ta’lim jarayonida 9-10 yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini shakllantirish metodikasi” (suzish o’quv mashg‘ulotlari misolida), 13.00.04–Jismoniy tarbiya, sport mashg‘ulotlari, sog‘lomlashtirish va adaptiv jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi va 13.00.01–Pedogogika nazariyasi. Pedogogika ta’limotlar tarixi.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.1.PhD/Ped.7087.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Termiz davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Jismoniy tarbiya va sport ilmiy tadqiqotlar instituti, DSc.33/01.02.2022.Ped.146.01.
Ilmiy rahbar: Muxammadiev Komiljon Burxonovich pedagogika fanlari doktori (DSc), dotsent.
Rasmiy opponentlar: Xudoyqulov Xol Jumaevich pedagogika fanlari doktori, professor;
Yakubov Fazliddin Muxitdinovich pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD).
Yetakchi tashkilot: Guliston davlat pedagogika instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi 9-10 yoshli o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini suzish sporti orqali shakllantirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
9-10 yoshli suzish sporti bilan shug‘illanadigan qizlarda jismoniy sifatlar va maxsus jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlarini rivojlanish dinamikasi, motor reaksiyasining latent davrida qo‘l-oyoq harakat chastotasi o‘zgarishlari suzish jarayonida “qadam” va tempning yuqori qiymatlarini namoyon qilish qobiliyati takomillashtirilgan;
9-10 yoshli suzish sporti bilan shug‘illanadigan qizlarda tezlik qobiliyatining maksimal namoyon bo‘lishini ta’minlaydigan optimal vositalar va metodik usullarni tanlash va qo‘llash ularda asosiy dinamik va kinematik xususiyatlarining samaradorligini takomillashtirilgan;
o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish jarayonining fiziologik va pedagogik xususiyatlari namoyon bo‘lish darajalariga ustivorlik berish orqali faoliyatning  intellektual (bilish, tushunish, anglash), psixologik (ruhiy salomatlik, hissiy-ekspressiv sifatlarni o‘stirish), faoliyatga doir (o‘z-o‘zini bilish, o‘zini o‘zi boshqarish va nazorat qilish) hamda ma’naviy-axloqiy (jismoniy tayyorgarlikni o‘zlashtirishga nisbatan qadriyatli munosabat va dunyoqarash) kabi tarkibiy komponentlari aniqlashtirilgan;
9-10 yoshdagi o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarlikni shakllantirishning metodik tizimi qo‘shimcha va dinamik ta’lim tamoyillariga ustivorlik berish, ya’ni jismoniy tayyorgarlik samaradorligini belgilaydigan shaxs xususiyatlari (maqsadlilik, ishonchlilik, halollik, mustaqillik, faollik, shaxsning yo‘nalganligi), jismoniy tayyorlanish qonuniyatlari (tanani rejalashtirilgan tarzda chiniqtirish, jismoniy tayyorlanishning elementlarini kamol toptirish) bilan sport ta’limining diagnostik, yo‘naltiruvchi, prognostik, konstruktiv, loyihalash, tashkiliy-tezkor, nazorat, boshqaruv kabi yo‘nalishlarining o‘zaro aloqadorligini ta’minlash hamda suzishni o‘rgatish usullari (og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy) va metodlari (parallel, ketma-ket)ning produktivligini oshirish orqali takomillashtirilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Ta’lim jarayonida 9-10 yoshli o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarlikni shakllantirishga doir tadqiqot natijalari asosida:
o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish jarayonining fiziologik va pedagogik xususiyatlari namoyon bo‘lish darajalariga ustivorlik berish orqali faoliyatning  intellektual (bilish, tushunish, anglash), psixologik (ruhiy salomatlik, hissiy-ekspressiv sifatlarni o‘stirish), faoliyatga doir (o‘z-o‘zini bilish, o‘zini o‘zi boshqarish va nazorat qilish) hamda ma’naviy-axloqiy (jismoniy tayyorgarlikni o‘zlashtirishga niasbatan qadriyatli munosabat va dunyoqarash) kabi tarkibiy komponentlarni aniqlashtirish, shuningdek, 9-10 yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini baholashning quyi (bilimlarning kamligi, ehtiyojning yo‘qligi, harakatlanishda taqlidchanlik), o‘rta (jismoniy tayyorgarlikka oid va jismoniy rivojlanishga nisbatan shaxsiy motiv mavjud, faoliyat usullarini mustaqil o‘zlashtirish) va yuqori (nazariy bilim, shaxsiy motiv va ehtiyojning yorqinligi, mustaqil, improvizatsiyali) darajalari suzishni o‘rgatish usullari, bosqichlari hamda shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatga munosabat shakllarining barqarorligini hisobga olish asosida aniqlashga oid taklif va tavsiyalardan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 22-yanvardagi PF-5308-son farmonida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda foydalanilgan (Respublika ta’lim markazining 2023-yil 8-maydagi 01/11-01/11-325-son ma’lumotnomasi). Natijada, 9-10 yoshli o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligi, ularga suzishni o‘rgatish jarayonining pedagogik vazifalari asoslangan;

jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish usul (og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy) va bosqichlari (boshlang‘ich, chuqurlashtirish, takomillashtirish)ning umumiy xarakteristikasini hisobga olish, shuningdek, suzishni zarur hayotiy ko‘nikma sifatida o‘zlashtirish, antrometriya, xronometraj, matematik metodlar, modellashtirish kabi tarkibiy qismlarning o‘zaro ichki integratsiyasini ta’minlash orqali 9-10 yoshli o‘quvchilarda suzishga oid jismoniy harakat ko‘nikmalarini shakllantirishning tadqiqot modelini ishlab chiqishga doir amaliy taklif va tavsiyalardan 9-10 yoshdagi o‘quvchilar organizmiga optimal yuklama berish va jismoniy tayyorgarligini baholash asosida dasturiy majmualarni tayyorlash hamda “Vodnie vidi sporta” nomli o‘quv qo‘llanmani shakllantirishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2022-yil 25-noyabrdagi 388-son buyrug‘i; T.N.Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti Qoraqalpog‘iston filialining 2023-yil 31-maydagi 259-son ma’lumotnomasi). Natijada, bolalarning jismoniy xususiyatlari, suzishga oid mashqlar jamlanmasi hamda 9-10 yoshli o‘quvchilarning suzishga bo‘lgan ishtiyoq va qiziqishlarining oshishiga xizmat qilgan, shuningdek, umumta’lim maktablari 9-10 yoshdagi o‘quvchilarining suzish qobiliyatlari rivojlanishi hamda jismoniy tayyorgarligi takomillashuvi ta’minlangan;
Termiz shahridagi bolalar va o‘smirlar sport maktabining 9-10 yoshli suzish sporti bilan shug‘illanadigan o‘quvchilari jismoniy va funksional tayyorgarlikni rivojlantirishga qaratilagn darsdan tashqari qo‘shimcha mashg‘ulotlarda umumjismoniy va maxsus jismoniy mashqlar o‘quvchilarning biologik yoshini xisobga olgan xolda induviduallashtirib qo‘llangan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2021-yil 31-maydagi 237-son buyrug‘i; Respublika ta’lim markazining 2023-yil 8-maydagi 01/11-01/11-325-son ma’lumotnomasi). Natijada ularining chaqqonlik sifati 3,6 %, chidamlilik sifati3,4 %, egiluvchanlik sifati 2,8 %, tezkorlik sifati 3,5 %, kuch sifat 3,2 % ga, umumjismoniy xolati 3% ga, funksional xolati esa 3,2% ga yaxshilangan.
9-10 yoshdagi o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarlikni shakllantirishning metodik tizimi qo‘shimcha va dinamik ta’lim tamoyillariga ustivorlik berish, ya’ni jismoniy tayyorgarlik samaradorligini belgilaydigan shaxs xususiyatlari (maqsadlilik, ishonchlilik, halollik, mustaqillik, faollik, shaxsning yo‘nalganligi), jismoniy tayyorlanish qonuniyatlari (tanani rejalashtirilgan tarzda chiniqtirish, jismoniy tayyorlanishning elementlarini kamol toptirish) bilan sport ta’limining diagnostik, yo‘naltiruvchi, prognostik, konstruktiv, loyihalash, tashkiliy-tezkor, nazorat, boshqaruv kabi yoʻnalishlarining o‘zaro aloqadorligini ta’minlash hamda suzishni o‘rgatish usullari (og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy) va metodlari (parallel, ketma-ket)ning produktivligini oshirish orqali takomillashtirishga oid taklif va tavsiyalar “Suzish va uni o‘qitish metodikasi” nomli darslik mazmuniga singdirilgan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2021-yil 31-maydagi 237-son buyrug‘i; Respublika ta’lim markazining 2023-yil 8-maydagi 01/11-01/11-325-son ma’lumotnomasi). Natijada, bo‘lajak jismoniy tarbiya o‘qituvchilarini o‘quvchilarda jismoniy tayyorgarlikni shakllantirish bilan bog‘liq kasbiy-pedagogik faoliyatga tayyorlash jarayoni samaradorligini oshirishga xizmat qilgan.