Султонов Одилжон Зиёмиддиновичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Турли симметрияли кристалл ичида жойлашган нодир ер ионларининг ўзига хос магнитооптик хусусиятлари”, 01.04.05 – Оптика (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.4.PhD/FM806
Илмий раҳбар: Валиев Уйгун Вахидович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Шароф Рашидов номидаги Самарқанд давлат университети, PhD.03/30.12.2019.FM.02.04
Расмий оппонентлар: Курталиев Элдар Нуриевич, физика-математика фанлари доктори, доцент; Ниязов Лазиз Нурхонович, физика-математика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади РАлО3 ортоалюминати структурасида ва калий-тербийли КТб3Ф10 (КТФ) иккиланган фторид кристалида Тб3+ ва Дй3+ нодир ер ионларининг магнит ва оптик, ҳамда магнитооптик экспериментал тадқиқотларни ўтказиш, шунингдек тадқиқ қилинаётган нодир ер ионларининг магнитооптик фаолликлари механизмлари ва энергетик спектрларига CС ва C4В симметрияли кристалл майдонларининг таъсирини тадқиқ қилиш ҳисобланади.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Биринчи маротаба ДялО3 кристалида магнит қабул қилувчанлик ҳамда Фарадей эффектининг температуравий ва спектрал боғланишлари таҳлили асосида диспрозий ортоалюминатида Cс симметрия кристаллик структурасида магнитооптик фаоллик «парамагнит» механизми муҳим рол ўйнаши, яъни тажрибаларда нодир ер гранатлари билан солиштирганда қисқа тўлқинли (˂ 200 нм) соҳада тўлқин узунлигининг силжиши аниқланди. Бунга ортоалюминат структураларида гранатлар билан солиштирганда Тб3+ ва Дй3+ ионларида рухсат этилган тебранишлар кучининг деярли икки марта ортиши сабаб эканлиги кўрсатилган.
Илк маротаба 20 К температурада ТбАлО3 кристалини тадқиқ қилишда олинган спектрларни таҳлил қилиш натижасида Тб3+ ионининг 7Ф6 асосий мултиплети қуйи қисмида бир-биридан 200 см-1 энергетик интервал билан ажратилган икки гуруҳ Штарк сатҳостилари, шунингдек 7Ф6 мултиплети энг қуйи ҳолатларининг квазидублет структураси аниқланган.
Илк бора, спектрнинг ултрабинафша соҳасида ТбАлО3 кристали Верде доимийсининг частотавий боғланишларининг таҳлили асосида = 66,51014 с-1 ( нм) частотада ушбу боғланишда манфий экстремум мавжудлиги ва Верде доимийсига спектрнинг 230 – 250 нм соҳасидаги рухсат этилган (спин ва жуфтлик бўйича) 4ф → 5д ўтишлар ҳисобига юзага келадиган «парамагнит» улушнинг ҳиссаси сезиларли эканлиги кўрсатилган.
Илк маротаба, КТб3Ф10 (КТФ) калий-тербийли иккиланган фторид кристали оптик спектрларидан Т = 90 ва 300 К температураларда қаралаётган кристаллда ултрабинафша уйғотилиш соҳасида кузатиладиган барча флуорессенсия чизиқлари тўлалигича Тб3+ ионидаги 5Д4→7Ф6 ўтишлар билан аниқланувчи 482 - 497 нм тўлқин интервалида эканлиги аниқланган.
КТб3Ф10 кристалида ФЛ ва МСҚЛ даражасининг паст температурали спектрларини биргаликда қараб чиқишда олинган натижалардан 7Ф6 мултиплетнинг энергетик спектрида уч дублет ҳолати (ва уларнинг энергиялари) мавжудлиги кўрсатиб берилди ва C4в симметрияли кристалл майдонида жойлашган Тб3+ иони 5Д4 мултиплетида иккита дублет ҳолат мавжудлиги аниқланган, бу эса ўз навбатида назарий ҳисоблаш натижаларига мос келиши тасдиқланган.
Илк бора, КТб3Ф10 кристалида олиб борилган ўлчаш натижалари асосида Тб3+ иони C4в симметрияли кристалл қобиғининг энергетик спектрга таъсири қайд қилинди. КТб3Ф10 кристали 7Ф6 мултиплетида 253 см-1 энергияда ётувчи дублет ҳолати аниқланди ва унинг ажралиши омили назарий ҳисобланди, шунингдек 7Ф6 мултиплет асосий ҳолатининг дублет табиати экспериментал тасдиқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Нодир ер ионларининг оптик, магнитооптик ва энергетик спектрларини ҳисоблаш усули ва олинган қийматлар ва нодир ер ионларининг оптик хоссаларига магнит майдони таъсирининг микроскопик механизмларидан
«Металл оксидлари билан легирланган силикатлардаги термоелектрик хусусиятлар ва ўз-ўзини ташкил қилиш жараёнлари» мавзусидаги Ўзбекистон–Ҳиндистоннинг Узб-Инд-2021-78-рақамли қўшма фундаментал тадқиқотлар лойиҳаси илмий-техникавий вазифаларини бажаришда фойдаланилган (Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетининг 2024-йил 12-декабрдаги 01/11-13009-сонли маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши силикат шишаларни металл оксидлари билан легирлаш жараёнида ҳосил бўлувчи нанокристаллардаги структура ўтишларини оптик хоссалар орқали ўрганиш; легирланган силикат шишанинг оптик хоссаларининг термоЕЮК коеффициентига таъсирини аниқлаш; легирланган силикат шиша таркибидаги нодир ер металлари (Ла2О3, Нд2О3) ионларининг электр ўтказувчанлик ва термоЕЮК коеффициентига таъсирини аниқлаш имконини берган.
ортоалюминат ва кубик кристаллар структураларида нодир ер ионларининг оптик, магнитоптик ва энергетик спектрларига Сс ва С4В симметрияли кристалл майдонларининг таъсири бўйича ҳисобланган катталиклар;
парамагнит трифторид, алюминий гранатлари ва гранат-галлатлар монокристалларида магнит циркулуар иккиламчи синиш ва магнитооптик эффектларда турли микроскопик аниқланган механизмларидан Ўзбекистон Ресрубликаси Фанлар академияси ион-плазма ва лазер технологиялари институтида “Коър фазали тизимлар иссиқлик физикаси” лабораториясида 01.01.2022 -31.12.2022 йилларда бажарилган “Диелектрик ва сегнетоелектрик кристалларда ночизиқли ҳодисалар, фазавий ўтишлар ва эластик, фотоеластик ҳамда суперион хусусиятлар анизотропияси” мавзусидаги фундаментал лойиҳасида нодир ер элементлари, трифторидлари учун олинган синдириш кўрсаткичининг қийматларидан фойдаланилган (ЎзР ФА сининг 2024-йил 28-ноябрдаги 2/1255-2650-сонли маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши лантан ва тербий трифторидларида акустооптик сифат коеффициентини (М2) ҳисоблаш имконини берган.