Alieva Muqaddas Tuychievnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiya himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Sanoat oqova suvlarini tozalash uchun mineral gilmoyalar asosida kompozisiyalar olishning ilmiy asoslari», 11.00.05 - Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.1.DSc/K124.
Ilmiy maslahatch: Ixtiyarova Gulnora Akmalovna, kimyo fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent davlat texnika universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Toshkent davlat texnika universiteti, DSc.03/7.06.2024.K/T.03.07.
Rasmiy opponentlar: Jagipbekova Nagima O‘rmonbekovna texnika fanlari doktori, professor; Mutalov Shuxrat Axmadjanovich kimyo fanlari doktori, professor; Sayfutdinov Ramzitdin Sayfutdinovich texnika fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent kimyo-texnologiya ilmiy tadqiqot instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: Apis Mellifera xitozani bilan modifikatsiyalangan mineral gilmoyalar asosida yuqori samarali kompozisiyalar olishning ilmiy asoslarini yaratish va bo‘yash-pardozlash hamda neft-gazni qayta ishlash korxonalarining sanoat oqova suvlarini sorbsiyalash texnologiyasini takomillashtirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ko‘pchitilgan vermikulit gidroslyudasi xlorid kislotaning turli xil konsentrasiyasi bilan ishlov berilgan va mahalliy Apis Mellifera xitozani bilan modifikasiyalab organovermikulit sintez qilingan hamda samarali tarkiblari ishlab chiqilgan;
Apis Mellifera xitozani bilan mahalliy bentonit gilmoyasi modifikasiyalangan va sintez qilingan organobentonitlarning optimal sharoitlari aniqlangan;
ko‘pchitilgan vermikulit va bentonit gilmoyasi Apis Mellifera xitozani bilan modifikatsiyalash asosidagi organosorbentlarning suv bilan namlanish burchagini turli muhitga bog‘liqligi asoslangan;
statik va dinamik sharoitlarda organovermikulit hamda organobentonitda bo‘yovchi moddalar, metallar va sirt faol moddalarning adsorbsiya mexanizmlari, BET, Lengmyur, Freyndlix va Aranovich chiziqli tenglamalar bo‘yicha adsorbsion izotermalar nazariyasi isbotlangan;
olingan organovermikulit va organobentonitlarning termik, kimyoviy barqarorlik, kapiliyar –g‘ovaklik ko‘rsatkichlari, namligi va solishtirma massasi, statik va dinamik almashinuv sig‘imlari aniqlangan;
organovermikulit, organobentonitlarning sanoat oqova suvlari tarkibida bo‘yovchi moddani adsorbsiyalanish izotermalari hamda jarayonning kinetik va termodinamik parametrlari aniqlangan;
to‘qimachilik sanoat korxonalari oqova suvlarini tozalash uchun mahalliy organobentonit va organovermikulit adsorbentlari yordamida organik va noorganik aralashmalardan sorbsiyalashning texnologik sxemasi ishlab chiqilgan;
organovermikulit, organobentonit ishtirokida neft-gaz sanoati, metallurgiya va to‘qimachilik korxonalari oqova suvlari tarkibidagi bo‘yovchi moddalarni adsorbsiyalash texnologiyasi takomillashtirilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Xitozan, xlorid kislota bilan ko‘pchitilgan vermikulit modifikatsiyalangan va olingan organovermikulit, organobentonitlarning adsorbsion xususiyatlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
modifikatsiyalangan vermikulit mineralida asosida olingan organovermikulit, organobentonit adsorbenti ishlab chiqarish texnologiyasi «Bukhara Cotton Textile» MChJ da amaliyotga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligining 2023 yil 18 iyuldagi 03/37-2189-sonli malumotnomasi). Natijada, to‘qimachilik suvlarini zararsizlantirishda foydalanib kelinayotgan import qilinuvchi mahsulot KU-2-8 va BAU-A sorbentlarini almashtirish imkonini bergan;
tarkibida indigo mavjud to‘qimachilik korxona oqova suvlarini tozalash texnologiyasi «Delto Rumino» MChJda amaliyotga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligining 2023 yil 18 iyuldagi 03/37-2189-sonli malumotnomasi). Natijada, indigo bo‘yoqlari va sirt faol moddalardan oqova suvlar 90 % tozalanib, ishlab chiqarish jarayoniga qaytarish imkonini bergan;
ishlab chiqilgan organosorbentlar Muborak gazni qayta ishlash zavodidan ajralib chiqadigan sanoat oqova suvlar tarkibidan zararli kation va anionlarning sorbsiya jarayoniga amaliyotga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligining 2023 yil 18 iyuldagi 03/37-2189-sonli ma’lumotnomasi). Natijada, yangi texnologiyalarning joriy etilishida bir xil miqdordagi ifloslantiruvchi moddalarni MREK gacha yo‘qotish uchun solishtirma xarajatlar mavjud adsorbentlardan foydalanish bosqichiga qaraganda 3,28 baravar kam bo‘lib, bunga adsorbsion tozalash xarajatlarini 5,34 baravardan ko‘proq kamaytirish imkonini bergan.