Матчанова Дурдона Шапуровнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “А.пратовии ва А.монета мисолида Атриплех туркумидаги ўсимликларнинг тузга чидамлилик генларини ўрганиш”, 03.00.01 – Биокимё (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/B383.
Илмий раҳбар: Мухамедов Рустам Султонович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Биофизика ва биокимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети Биофизика ва биокимё институти, DSc.03/30.12.2019.B.01.13.
Расмий оппонентлар: Абдуллаев Алишер Абдумавлонович биология фанлари доктори; Шахмурова Гулнара Абдуллаевна биология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Фанлар академияси Геномика ва биоинформатика маркази.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Атриплех пратовии ва Атриплех монета ўсимликларининг шўрга чидамлилик генларининг биокимёвий хусусиятларини ва турларига хос генларининг молекуляр-генетик тавсифи.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
биринчи марта, А. пратовии ва А. монета ўсимликларининг тупроқдан макроелементларни таҳлил қилиш ва аккумуляция қилиш қобилиятининг турлича эканлиги аниқланган: А. пратовии натрий ва хлор ионларини самарали тарзда утилизация қилса, А. монета магний, калий ва фосфорни самарали тарзда аккумуляция қилади;
А. пратовии ўсимликларида мис ва стронсий миқдори статистик жиҳатдан сезиларли даражада юқори эканлиги аниқланган, шу билан бирга, А. монета ўсимликларида кобалт, темир, никел ва рух миқдори юқори;
биринчи марта, А. пратовии ўсимликларида стресс аминокислоталари (аспарагин кислота, серин, пролин, валин, лейцин, изолейцин ва гистидин) миқдорининг юқори экани аниқланган;
антиоксидант ферментларининг (пероксидаза ва супероксиддисмутаза) фаоллиги А. пратовии ўсимликлари илдизида А. монета ўсимликлари билан солиштирганда юқорироқ эканлиги кўрсатилган;
биринчи марта Ўзбекистон ҳудудида ўсадиган Атриплех пратовии ва Атриплех монета ўсимликларида тузга чидамли АБИ5, НCЕД1 ва НҲХ генлари амплификацияланган;
биринчи марта, Атриплех туркумига мансуб ўсимликларда НҲХ генининг молекуляр тавсифи ўтказилди ҳамда ушбу ген тузилмаси стабилизацияловчи танланиш таʼсирида сезиларли даражада ўзгариш содир бўлмагани аниқланди;
биринчи марта Ўзбекистон ҳудудида ўсадиган Атриплех пратовии ва Атриплех монета ўсимликларининг ИЦ2 ҳудуди ва рбcЛ генининг нуклеотидлар кетма-кетлиги аниқланди ва НCБИ маълумотлар базасидан рўйхатдан ўтказилган (ОР857376.1, ОР857403.1, ПП001105.1, ПП027936.1).
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Орол денгизининг қуриган тубида тарқалган Атриплех пратовии ўсимлигининг тузга чидамлилик ва тур специфик генларини ўрганиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Атриплех пратовии ва Атриплех монета ўсимликларининг тузга чидамлилик генлари АБИ5, НCЕД1, НҲХ ва тур идентификацияси учун стандарт ИЦ2 ва рбcЛ генлари асосида тузга чидамлилик генларини аниқлаш бўйича натижалардан АЛ4721035462-рақамли "Чўл озиқ-овқат экинларининг янги навларини яратиш учун рақамли геоахборот банкини ташкил этиш" мавзусидаги амалий лойиҳада Атриплех ундулата ва Атриплех пратовии ўсимликларининг тузга чидамлилик генларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2023 йил 18 декабрдаги №4/17-4/4-12000-сон маълумотномаси). Натижада, чўл минтақасида ўсадиган ўсимликларнинг тузга чидамлилигини молекуляр-генетик баҳолаш ва филогенетик таҳлил қилиш имконини берган. Шунингдек, дунёдаги флорист олимларга Марказий Осиёда ўсадиган Атриплех туркумининг филогенетик таҳлилини ўтказиш имконини яратган;
Атриплех пратовии ва Атриплех монета ўсимликларининг стандарт ИЦ2 ва рбcЛ генлари, шунингдек, Ўзбекистонда ўсадиган ушбу ўсимликларнинг ИЦ2 ҳудуди ва рбcЛ генининг нуклеотид кетма-кетликлари НCБИ маълумотлар базасига  рўйхатга олинган (ОР857376.1, ОР857403.1, ПП001105.1, ПП027936.1). Натижалар ушбу турларни молекуляр-генетик идентификация қилиш имконини берди ва филогенетика ва тузга чидамлилик генетикасига оид кейинги тадқиқотлар учун асос яратилган.