Хайдарова Дилрабо Давроновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўпканинг сурункали обструктив касаллиги фонида кечадиган COVID-19 (SARS-COV-2) зотилжамининг клиник-иммунологик хусусиятлари» 14.00.05 - Ички касалликлар.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2020.4. PhD/Tib1507.
Илмий раҳбар: Ташкенбаева Элеонора Негматовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали, PhD 04/30.09.2020.Tib.123.01.
Расмий оппонентлар: Ахмедова Нилуфар Шариповна, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Зиядуллаев Шухрат Худойбердиевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор
Етакчи ташкилот: Тошкент педиатрия тиббиёт институти.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан касалланган беморларнинг клиник, иммунологик ва молекуляр генетик хусусиятларини аниқлаш, эрта ташхислаш ва асоратларни олдини олишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Илк бор SARS-COV-2 қўзғатган зотилжамининг ЎСОК патологияси билан қўшилиб келиши алоҳида SARS-COV-2 қўзғатган зотилжами бўлган беморларда қараганда касалликнинг оғир кечиши ва узоқ муддатли даволанишни талаб қилиши исботланган;
ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан касалланган беморларда лимфоцитар боғланишнинг адекват жавобидан далолат берувчи, касалликнинг оғирлигини баҳолашда қўшимча мезон бўлувчи лимфоцитлар миқдорининг нисбий камайишга мойиллиги, периферик қондаги умумий оқсил ва албумин миқдори меъёрдан паст эканлиги, ҳамда МСКТ да “хира шиша” симптоми аниқланган.
ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан касалланган беморларда иммунологик реактивликнинг ўзига хос хусусияти IL-6 даражаси, айниқса, коморбид патологияси бўлган беморларда алоҳида SARS-COV-2 зотилжами (76,8±14,6пг/мл) (p≥0,001) билан касалланган беморлардан фарқли ўлароқ юқори бўлиб, 102,8±17,8 пг/мл ни ташкил этган.
ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан оғриган беморларда ИЛ-4 генининг (C589Т) гетерозиготали CТ генотипи ва гомозиготали ТТ генотипининг (Р≥0,001) учрашининг паст частотаси TNF-α генининг G468А полиморфизмининг А аллели соғлом одамларга қараганда кўп учраши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
«Ўпканинг сурункали обструктив касаллиги фонида кечадиган COVID-19 (SARS-COV-2) зотилжамининг клиник-иммунологик хусусиятлари» мавзусидаги илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2024 йил 22 октябрдаги  7 сон хулосаси олинган.
биринчи илмий янгилик: илк бор SARS-COV-2 қўзғатган зотилжамининг ЎСОК патологияси билан қўшилиб келиши алоҳида SARS-COV-2 қўзғатган зотилжами бўлган беморларда қараганда касалликнинг оғир кечиши ва узоқ муддатли даволанишни талаб қилиши исботланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: «O‘pkalarning surunkali obstruktiv kasalligi fonida SARS-COV-2 zotiljami tashxislanishini takomillashtirish» мавзусидаги услубий тавсиянома (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/869-маълумотнома). «SARS-COV-2 зотилжами ташхисининг клиник ва иммунологик хусусиятлари» мавзусидаги (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/870-маълумотнома) услубий тавсияномалар мазмунига сингдирилган Ўтказилган лаборатор мезонлар асосида  ташхислаш орқали 75-80% ҳолларда SARS-COV-2 қўзғатган зотилжамини дастлабки даражаларда даволаш, касаллик асоратланишини олдини олиш, ногиронликни олдини олишга эришилган. Илмий янгиликнинг ижтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: SARS-COV-2 қўзғатган зотилжамнинг оғирлик даражасини аниқлашда яллиғланиш чақирувчи цитокинлар кўрсаткичлари ўртасидаги корреляцион боғлиқликларга асосланиб, касаллик эрта даврларда аниқланганда беморларнинг амбулатор мурожаати 3 мартага камаяди, мутахассис кўриги ва стандарт бўйича  бажариладиган.  Иқтисодий самарадорлиги: такрорий лаборатор таҳлиллар сони  2 мартага қисқариши ҳисобидан ҳар бир нафар беморга бир йилда буджет ҳисобидан 65800 сўм, буджетдан ташқари 158200 сўм миқдордаги харажат иқтисод қилишга эришилган. Хулоса: SARS-COV-2 қўзғатган зотилжами оғирлик даражасини баҳолашда беморлар қонидаги яллиғланиш чақирувчи цитокинлари ўртасидаги исботланган корреляцион боғлиқликлар асосида прогностик маркёр сифатида фойдаланиб, эрта ташхислаш ҳисобидан ҳар бир нафар бемордан   224600 сўмга  иқтисод қилиш имконини берган.
иккинчи илмий янгилик: ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан касалланган беморларда лимфоцитар боғланишнинг адекват жавобидан далолат берувчи, касалликнинг оғирлигини баҳолашда қўшимча мезон бўлувчи лимфоцитлар миқдорининг нисбий камайишга мойиллиги, периферик қондаги умумий оқсил ва албумин миқдори меъёрдан паст эканлиги, ҳамда МСКТ да “хира шиша” симптоми аниқланган; Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: «O‘pkalarning surunkali obstruktiv kasalligi fonida SARS-COV-2 zotiljami tashxislanishini takomillashtirish» мавзусидаги услубий тавсиянома (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/869-маълумотнома). «SARS-COV-2 зотилжами ташхисининг клиник ва иммунологик хусусиятлари» мавзусидаги (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/870-маълумотнома) услубий тавсияномалар мазмунига сингдирилган. Ижтисодий самарадорлиги: юқори технологияли диагностика усулларидан фойдаланган ҳолда ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан оғриган беморларда эрта ташхислаш ва даволаш орқали ўз вақтида аниқлаш ва амалга ошириш сурункали нафас етишмовчилиги ривожланишининг пасайишига, беморларнинг ҳаёт сифатини яхшиланишига, касалхонада қолиш муддатини 8,1±2,3 кундан 5,3±1,4 кунга (ўртача 3 кунгача) даволаниш харажатларини камайтирди. Иқтисодий самарадорлиги:  шифохонада қолиш тўлов миқдори 486000 сўмга камайтирди; шифохонада бўлиш даврининг 3 кунга қисқартирилиши ҳисобига 420000 сўмлик дори-дармон кам талаб етилади (1 кунга ўртача 140000 сўм дори воситалари сарфланади).
учинчи илмий янгилик: ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан касалланган беморларда. иммунологик реактивликнинг ўзига хос хусусияти IL-6 даражаси, айниқса, коморбид патологияси бўлган беморларда алоҳида SARS-COV-2 зотилжами (76,8±14,6пг/мл) (p≥0,001) билан касалланган беморлардан фарқли ўлароқ юқори бўлиб, 102,8±17,8 пг/мл ни ташкил этган; иммунитетнинг заифлашиши ва CАТ шкаласи бўйича беморларнинг ҳаёт сифатининг пасайиши ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқлик, бу иммунитет мувозанатининг нафақат ўпканинг зарарланиш даражаси билан, балки ҳаёт сифати кўрсаткичлари билан ҳам боғлиқлигини кўрсатди. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: «O‘pkalarning surunkali obstruktiv kasalligi fonida SARS-COV-2 zotiljami tashxislanishini takomillashtirish» мавзусидаги услубий тавсиянома (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/869-маълумотнома). «SARS-COV-2 зотилжами ташхисининг клиник ва иммунологик хусусиятлари» мавзусидаги (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/870-маълумотнома) услубий тавсияномалар мазмунига сингдирилган. Ижтисодий самарадорлиги: ЎСОК фонида SARS-CoV-2 зотилжами билан оғриган ва турли оғирликдаги SARS-CoV-2 зотилжами билан оғриган беморларда иммун жавобнинг турли қисмларини ҳар томонлама ўрганиш иммун реактивлигининг комбинацияланган бузилишлари, шу жумладан ҳужайра ҳимоя механизмларининг етарли эмаслиги, оғир зотилжам билан оғриган беморларда цитокинларнинг яққол фаоллашуви, ўпка тўқималарига катта ҳажмдаги зарарланиш фонида адекват гуморал иммун жавоб мавжудлигини кўрсатган. Иқтисодий самарадорлиги: ушбу ҳолатни  вақтида аниқлаш беморларни ўз вақтида даволаш имконини берган ва  бир нафар бемор ҳисобидан бюджет маблағларини 1500000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 965000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.
тўртинчи илмий янгилик: ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан оғриган беморларда IL-4 генининг (C589Т) гетерозиготали CТ генотипи ва гомозиготали ТТ генотипининг (Р≥0,001) учрашининг паст частотаси TNF-α генининг G468А полиморфизмининг А аллели соғлом одамларга қараганда кўп учраши исботланган; Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: «O‘pkalarning surunkali obstruktiv kasalligi fonida SARS-COV-2 zotiljami tashxislanishini takomillashtirish» мавзусидаги услубий тавсиянома (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/869-маълумотнома). «SARS-COV-2 зотилжами ташхисининг клиник ва иммунологик хусусиятлари» мавзусидаги (Sog‘liqni saqlash vazirligida 18.08.2022y. №8n-r/870-маълумотнома) услубий тавсияномалар мазмунига сингдирилган. Ижтисодий самарадорлиги: ЎСОК фонида SARS-COV-2 зотилжами билан оғриган беморлар орасида ЎСОК ривожланишида ва авж олишида минор G аллелини муҳимлигини кўрсатувчи IL-6 генининг C174G полиморф вариантларининг гомозиготли GG ва гетерозиготали GА ни ташувчанлигининг юқори частотаси аниқланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги касалликни келтириб чиқарувчи омилларнинг аниқланишига кўра 1 нафар бемор учун 1500000 сўм иқтисод қилинди (хар хил текширув амалиётлари пайтида касаллик ривожланишини олдини олади, бу эса йилига умумий беморларнинг 25% (30 дан 7та беморлар) ЎСОК билан касалланган беморлар шифохонага ётиши ва даволашни камайтиради ва беморлар умумий харажатларини 10500000 (7 нафар бемор учун) сумга иқтисод қилади). Хулоса: ушбу холатнинг амалиётга жорий қилиниши бир нафар бемор ҳисобидан бюджет маблағларини 7035000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 3465000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.