Утарбаева Камила Абуталиповнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Қорақалпоғистон Республикаси нозогеографик вазиятига зарарли кимёвий омилларнинг таъсирини ўрганиш», 11.00.02 – Иқтисодий ва ижтимоий география (география фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.PhD/Gr226.
Илмий раҳбар: Турдимамбетов Изимбет Рахметович, география фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоқ давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Қорақалпоқ давлат университети, PhD.03/31.10.2022.Gr.20.08.
Расмий оппонентлар: Низамиев Абдурашит Гумарович, география фанлари доктори, профессор; Равшанов Алиқул Худайбердиевич, география фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий-ҳудудий бирликлари ва тиббий-географик зоналари кесимида аҳолининг турли касалликларга чалиниш даражаси ҳамда атроф-муҳитнинг ифлосланиш кўрсаткичлари орасидаги корреляцион ва функционал боғлиқликни аниқлаш ва шу асосда минтақадаги нозоекологик вазиятни яхшилашга қаратилган илмий-амалий таклифларни ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қорақалпоғистон Республикасининг тиббий-географик (Шимолий, Ғарбий, Марказий, Жанубий) зоналари кесимида 2009-2021-йиллар даври учун аҳоли касалланиши кўрсаткичларининг динамикаси ҳамда турли гуруҳ касалликларининг тарқалиш даражаси аниқланиб, нозогеографик мазмундаги туркум хариталар яратилган;
Қорақалпоғистон Республикасининг тиббий-географик зоналари кесимида аҳолининг нафас олиш органлари касалликлари, сил касаллиги, буйрак тош ва сийдик йўли касалликларига чалиниш кўрсаткичлари ҳамда ҳаво ифлосланиш даражаси ўртасидаги боғлиқлик математик-статистик усуллар орқали исботланган;
Қорақалпоғистон Республикасининг тиббий-географик зоналари кесимида аҳолининг қон ва қон ҳосил қилиш органлари касалликлари, буйрак тош ва сийдик йўли касалликлари, ўт тоши ва ўт йўллари касалликлари, туғма аномалияларга чалиниш кўрсаткичлари ҳамда ичимлик суви манбалари (очиқ сув ҳавзалари, қудуқ сувлари, водопровод суви) ифлосланиш даражаси ўртасидаги коррелияцион боғлиқлик аниқланган;
Қорақалпоғистон тиббий-географик зоналари ва қишлоқ туманлари кесимида аҳолининг хавфли ўсмаларга чалиниши ва улардан ўлими кўрсаткичлари ҳамда атмосфера ҳавоси ва ичимлик суви манбаларининг ифлосланиш даражаси ўртасидаги алоқадорлик очиб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қорақалпоғистон Республикасида аҳоли касалланишига атроф-муҳит ифлосланиш даражасининг таъсирини баҳолаш бўйича олинган натижалар асосида:
Қорақалпоғистон Республикасининг тиббий-географик (Шимолий, Ғарбий, Марказий, Жанубий) зоналари кесимида 2009-2021 йиллар даври учун аниқланган аҳоли касалланиши кўрсаткичларининг динамикаси ҳамда турли гуруҳ касалликларининг тарқалиш даражасига оид хулосалар ва шу асосда яратилган нозогеографик мазмундаги туркум хариталар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 7-июлдаги “Қорақалпоғистон Республикасида 2022-2024 йилларда аҳоли саломатлигини муҳофаза қилишни янада кучайтириш тўғрисида”ги ПҚ-310-сон Қарорида белгиланган чора-тадбирларни амалга ошириш жараёнида фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 5-июн 2024-йилдаги 01/3187-сон маълумотномаси). Натижада Республика ҳудудлари кесимида тиббий профилактика тадбирларини муайян касаллик гуруҳларига қаратиш ҳамда тегишли ишларнинг самарадорлигини оширишга имкон берган;
Қорақалпоғистон Республикасининг тиббий-географик зоналари кесимида математик-статистик усуллар орқали исботланган аҳолининг нафас олиш органлари касалликлари, сил касаллиги, буйрак тош ва сийдик йўли касалликларига чалиниш кўрсаткичлари ҳамда ҳаво ифлосланиш даражаси ўртасидаги боғлиқликка оид хулосаларидан Қорақалпоғистон Республикасида атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш чора-тадбирларини тиббий-ижтимоий жиҳатдан асослашда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 24-октябр 2024-йилдаги 02-01/18-2-3518-сон маълумотномаси). Натижада атмосфера ҳавоси зарарланишининг салбий оқибатларини ҳудудий жиҳатдан аниқлаштиришга имконият яратилган;
Қорақалпоғистон Республикасининг тиббий географик зоналари кесимида математик-статистик усуллар орқали исботланган аҳолининг қон ва қон ҳосил қилиш органлари касалликлари, буйрак тош ва сийдик йўли касалликлари, ўт тоши ва ўт йўллари касалликлари, туғма аномалияларга чалиниш кўрсаткичлари ҳамда ичимлик суви манбалари (очиқ сув ҳавзалари, қудуқ сувлари, водопровод суви) ифлосланиш даражаси ўртасидаги боғлиқликка оид хулосалар ичимлик суви сифатини мониторинг қилиш жараёнида қўлланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 24-октябр 2024-йилдаги 02-01/18-2-3518-сон маълумотномаси). Натижада ичимлик суви манбалари юқори даражадаги ифлосланиш кўрсаткичлари билан ажралиб турган ҳудудларни аниқлашга имкон берган;
Қорақалпоғистон тиббий-географик зоналари ва қишлоқ туманлари кесимида аҳолининг хавфли ўсмаларга чалиниши ва улардан ўлими кўрсаткичлари ҳамда атмосфера ҳавоси ва ичимлик суви манбаларининг ифлосланиш даражаси ўртасидаги алоқадорликка оид хулосалар республика миқёсида онкологик касалликларига қарши курашиш чора-тадбирларини ишлаб чиқишда қўлланилган (Қорақалпоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 5-июн 2024-йилдаги 01/3187-сон маълумотномаси). Натижада жойларда онкологик касалликлари профилактикасини амалга ошириш жараёнида экологик омилларни илмий асосланган равишда ҳисобга олиш имкони яратилган.