Салиханов Алишер Саидхановичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Эмулсион ва полимерли бурғилаш эритмаларини коллоид-кимёвий хоссаларини бошқариш учун органобентонитлар олиш технологиясини ишлаб чиқиш», 02.00.11 – Коллоид ва мембрана кимёси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.PhD/Т4372.
Илмий раҳбар: Сейтназарова Оксана Муратбаевна, кимё фанлари доктори, досент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоқ давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Наманган муҳандислик-технология институти, DSc.03/29.08.2023.К/Т.66.02.
Расмий оппонентлар: Эшметов Иззат Дусимбатович, техника фанлари доктори, профессор; Уринов Собир Насуллоевич, техника фанлари фалсафа доктори (PhD).
Етакчи ташкилот: Фарғона политехника институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: эмулсион ва полимер бурғилаш эритмаларининг коллоид-кимёвий хусусиятларини тартибга солиш учун органобентонитлар олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
техник олеин кислотаси асосида сирт фаол моддалар (СФМ) синтезнинг мақбул шароитлар, яъни 180°C ҳароратда ва 200 кПа босимда 2 соат давомида аммонолиз реакцияси, 250°C ҳароратда ва 3 соат давомида Ал2О3 катализатори иштирокида амидларнинг термик парчаланиши орқали нитриллар ҳосил қилиш ҳамда 160°C ҳароратда ва 300 кПа босимда водород иштирокида нитрилларни бирламчи аминларга гидрогенерация қилишни, бу усуллар СФМнинг ҳосил бўлиш унумдорлигини 88% гача оширишга ёрдам беради аниқланган;
бентонит гили бойитилиб, натрий шаклига ўтказилгандан сўнг, 60°C ҳароратда 2 соат давомида синтез қилинган сирт фаол моддаларнинг (СФМ) 3% ли эритмасидан 1 г бентонит учун 0,35 г миқдорда қўшилиб, кейин эса 90°C ҳароратда қуритиш орқали органик модификаторларнинг бентонит тузилмасига муваффақиятли киритилиши орқали органобентонит олиш мақбул шароитлар аниқланган;
органомодификатор миқдори ортиши билан бошланғич бентонитнинг ҳақиқий зичлиги 2,46 г/см³ дан 1,56 г/см³ гача камайиши, бу органик катионларнинг киритилиши натижасида бентонит қатламларининг кенгайиши ҳисобига заррачаларнинг қадоқланиш зичлигининг камайиши билан боғлиқлиги исботланган;
органобентонит консентрацияси 2% гача оширилганда, эритмаларнинг шартли ёпишқоқлиги рецептура 1 да 41 сониядан 81 сонияга, рецептура 8 да эса 129 сонияга ошиши аниқланган бўлиб, бу эритманинг структура барқарорлигининг ошганлигини аниқланган;
иентонитнинг ПБМА ва КБПАВ35 миқдори 3% гача оширилганда, эмулсион бурғилаш эритмасининг барқарорлиги 71% дан 81% ва 95% гача ортиши, бу органобентонитнинг модификацияланмаган бентонитга нисбатан яхшиланган структура шакллантирувчи ва адсорбсион қобилиятини исботланган;
органобентонит олиш технологияси ишлаб чиқилган бўлиб, ишлаб чиқилган эмулсион бурғилаш эритмалари таркибидан фойдаланиш ан'анавий эритмаларга нисбатан, тегишли равишда ДТ ва нефт асосидаги эритмаларни алмаштиришда иқтисодий самарадорликка эришишиш аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Бентонит ва органик модификаторлар асосида органобентонитларни олиш бўйича илмий натижалар асосида:
бурғилаш эритмалари учун органобентонитларни олиш технологияси «Ўзнефтгазқудуқтаъмирлаш» АЖнинг «2025–2030 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалар рўйхати»га киритилган («Ўзнефтгазқудуқтаъмирлаш» АЖнинг 2024 йил 28 октябрдаги Б-04/1212-сонли маълумотномаси). Натижада, маҳаллий гил асосида юқори структура шакллантирувчи хусусиятларга эга органобентонитлар яратиш имконини беради;
органобентонитлардан фойдаланган ҳолда эмулсион бурғилаш эритмалари таркиблари «Ўзнефтгазқудуқтаъмирлаш» АЖнинг «2025–2030 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалар рўйхати»га киритилган («Ўзнефтгазқудуқтаъмирлаш» АЖнинг 2024 йил 28 октябрдаги Б-04/1212-сонли маълумотномаси). Натижада, ДТ ва нефт асосидаги эритмаларни алмаштириш орқали, мос равишда 75 920 ва 68 185 сўм иқтисодий самарадорликка эришиш имконини беради.