Салаев Эргашбек Атонозаровичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Хива меъморий ёдгорликларини ҳолатини баҳолаш, сақлаш ва таъмирлаш тамойилларини яратиш”, 18.00.01–Архитектура назарияси ва тарихи. Архитектура ёдгорликларини таъмирлаш ва тиклаш (архитектура).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.PhD/А27.
Илмий раҳбар: Дурдиева Гавҳар Салаевна, архитектура фанлари доктори (DSc), профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Хоразм Маъмун Академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент архитектура-қурилиш университети, PhD.03/08.05.2024.А.11.02.
Расмий оппонентлар: Зияев Абдуманноп Абдурахимович, архитектура фанлари доктори, профессор; Атошов Санжар Баходирович, архитектура фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD).
Етакчи ташкилот: “Ўзшаҳарсозлик” ЛИТИ.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Хива меъморий ёдгорликларини асл ва тарихий қийматини сақлаб қолиш, маҳаллий, анъанавий таъмирлаш методологиясини такомиллаштиришда янги технологик усуллар асосида таъмирлаш усулларини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
меъморий обидаларни комплекс тадқиқотлар ўтказиш орқали уларни бугунги кундаги ҳолати, ишлатилган қурилиш материаллари, даврийлиги, жойлашувидан ва бошқа турли параметрлардан келиб чиқиб Хива шаҳрида жойлашган 47 та обидани классификаторларга бўлинган маълумотлар базаси ишлаб чиқилган;
Ичан Қалъа ва Дешон Қалъа ҳудудидаги 9 та Сайидниёз Шоликорбой мажмуаси (1842), Мамат Марам мадрасаси (1903), Бикажон Бика мадрасаси (1894), Сайид Моҳи Рўи Жаҳон мажмуаси (1884), Полвон Қори мадрасаси (1905), Сайид Муҳаммадхон мадрасаси (1866), Шихназар бой уйи (ИХ аср), Муҳаммад Амин Иноқ мадрасаси (1780-1785), Шерғозихон мадрасаси (1718-1719) ва (1728) ёдгорликни таъмирлашда анъанавий «хатаба» услуби қўлланилганлиги, ушбу услуб обидаларни намликнинг салбий таъсирларидан ҳимоялашга ижобий самарага кўрсатганлиги далилланган;
меъморий обидаларни ўрганишда архив ва библиографик маълумот тўплаш, сақлаш, консервация ва модернизациялаш бўйича соҳа мутахассислари ва тадқиқотчилар учун маълумотлар тўплаш тизими, инструментал ва визуал ўрганишлар, қурилиш материалларини белгиланган тартибда фойдаланиш бўйича тавсияномалар ишлаб чиқилган;
меъморий ёдгорликларда муҳандислик-геодезик, геологик тадқиқотлар бўйича кузатувлар олиб бориш натижасида бино ва иншоотларда ер ости сувларининг таъсирида пойдевор конструксияларининг асосий элементларининг эскириши, грунтларнинг намланиши оқибатида юк кўтариш қобилиятларининг пасайиши кузатилганлиги сабабли комплекс тадқиқотлар ўтказиш методологияси такомиллаштирилган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Хива меъморий ёдгорликларининг ҳолатини баҳолаш, сақлаш ва таъмирлаш тамоилларини яратиш юзасидан ишлаб чиқилган услубий ва амалий таклифлар асосида:
Хива меъморий ёдгорликларининг тарихи, архитектуравий композицияси, тузилиши, қўлланилган материаллари ва ҳозирги ҳолати бўйича шакллантириган маълумотлар базасидан; меъморий ёдгорлик бўйича замонавий асбоб-ускуналар асосида такомиллаштирилган тадқиқот ўтказиш усуллари ёрдамида, яъни инструментал (геодезик, геологик, сейсмик) натура ҳолида (ўлчаш, қаид қилиш, кузатиш) олинган илмий натижалардан ва тавсиялардан Хива меъморий ёдгорликларини жорий таъмирлаш лойиҳаларини ишлаб чиқишда Маданий мерос департаменти фаолиятида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги, Маданий мерос департаментининг 2020-йил 30-ноябрдаги 01-01-БМ/850-сон маълумотномаси). Натижада обидаларни сақлаш ва таъмирлаш бўйича лойиҳаларини тайёрлаш муддати қисқаришига имконият яратилган;
Қадимий Хоразм меъморий обидаларини тиклашда қўлланилган анъанавий усуллар ва қурилиш материалларини тарихий изчилликда илмий жиҳатдан тавсифлашда, 3Д моделлаштириш ва замонавий дастурларни қўллаган ҳолда меъморий ёдгорликларни сақлаш ва таъмирлаш бўйича махсус ишланма ва тавсияларидан ЎзР ФА - Хоразм Маъмун академиясида бажарилган ИГ.9-14 - рақамли “Жанубий Оролбўйи маданий меросини илмий тадқиқ қилиш (меъморий ёдгорликлар ва амалий санъат мисолида)” мавзусидаги фундаментал тадқиқотлар лойиҳасида илмий тавсиялар ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2021-йил 10-февралдаги 3/1255-406-сон маълумотномаси). Натижада меъморий обидаларни ўрганиш улар тўгʻрисида маълумотлар тўплаш имконияти яратилган;
“Ичан Қалъа” ва унинг муҳофаза ҳудуди ҳисобланган “Дешон Қалъа”даги меъморий ёдгорликларни сақлаб қолиш ва тиклаш муаммолари: хусусан структуравий барқарорлиги, термитлар, қўриқланадиган ҳудудни барпо этиш, ер ости сувнинг инфилтрасияси ҳамда тарихан қўлланилган анъанавий хатаба методини қайта тиклаш уни пойдеворда қўллаш усулларини изоҳланиши бугунги кунда энг самарали услуб ва катта аҳамиятга эга эканлиги ЮНЕСКОнинг И-техник Кенгаши томонидан “Комплекс режа”ни ишлаб чиқишда фойдаланилган (ЮНЕСКОнинг Ўзбекистондаги ваколатхонаси 2022-йил 22-августдаги CМ-ФУ-ТАС-2022-007128-сон тавсияномаси). Натижада ёдгорликларни сақлаб қолиш имкониятини ошириш услуби яратилганлиги нуфузли ташкилот эътиборига тақдим этилганлиги ва комплекс режани ишлаб чиқишда қимматли маълумотларга эга бўлган;
“Меъморий ёдгорликларни ўрганишда тарихий-архив материалларни тўплаш бўйича услубий тавсиялар”, “Тарихий меъморий ёдгорликларни ўрганиш бўйича услубий тавсиялар”, “Тарихий меъморий ёдгорликларни реконструксия қилиш бўйича услубий тавсиялар” Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлигининг фаолиятида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданий мерос агентлигининг 2023-йил 31-октябрдаги 04-08/3946-сон маълумотномаси). Натижада маданий мерос обектларини ўрганиш, реставрация қилиш ва реконструксия тадбирларини амалга ошираётган мутахассисларни халқаро стандартга мос ҳамда манфаатдор ташкилотларнинг талабларига хизмат қилган;
Хива меъморий ёдгорликларининг хусусиятлари замонавий илм-фан нуқтаи назаридан ўрганилганлиги, уларнинг ҳолатини мониторинг қилиш ва турли салбий таъсирлардан ҳимоя қилиш методологиясини такомиллаштириш, ёдгорликларни сақлаш, муҳофаза қилиш, таъмирлаш ва фойдаланиш самарадорлигини ошириш мақсадида ҳар бир тарихий обида учун “Маълумотлар базаси” шакллантирилган. Ушбу илмий хулосалари ва тавсияларидан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг “Ахборот” кўрсатуви, “Ўзбекистон 24”, “Ёшлар” телеканали фаолиятида, шунингдек Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг “Хоразм 24”, “Кеч ёқтилик” - Хайирли оқшом, “Ассалом Хоразм”, “Замондош”, “Хоразмнома” кўрсатувлари орқали Хива меъморий ёдгорликларини келгуси авлодга етказишда ва воҳада туризм салоҳиятини ошириш бўйича кўрсатувлар тайёрлашда ва эфирга узатишда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси Хоразм вилоят телерадиокомпаниясининг 2021-йил 8-январдаги 43-сон маълумотномаси). Натижада Хива меъморий ёдгорликларини келгуси авлодга етказишда ва воҳада туризм салоҳиятини оширишга хизмат қилган.