Тангриев Алишер Жуманазаровичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўқув-машғулот гуруҳ яккакурашчиларида ҳаракат кўникмаларини шакллантиришнинг биомеханик хусусиятлари”, 13.00.04–Жисмоний тарбия, спорт машғулотлари, соғломлаштириш ва адаптив жисмоний тарбия назарияси ва методикаси (педагогика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.2.DSc/Ped364.
Илмий маслаҳатчи: Тажибаев Сойиб Самижонович, педагогика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети.
Илмий Кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, DSc.03/30.12.2019.Ped.28.01.
Расмий оппонентлар: Югай Лев Павлович, математика фанлари доктори, профессор; Муҳаммадиев Комил Бурхонович, педагогика фанлари доктори (DSc), профессор; Тўхтабоев Низом Турсуналиевич, педагогика фанлари доктори (DSc), профессор.
Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Ўқув-машғулот гуруҳ яккакурашчиларида ҳаракат кўникмаларини шакллантиришнинг биомеханик хусусиятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўқув-машғулот гуруҳида шуғулланувчи яккакурашчиларнинг машғулот мазмунида сараланган бўлимларини тизимлаштириш даражаси белгиланган вақт оралиғида жисмоний сифатларни ривожлантиришнинг стандарт ва интервалли айланма тренировка воситаларини саралаш ҳисобига машғулотларда машқларнинг кетма-кетлиги, давомийлиги ва дам олиш оралиқлари такомиллаштирилган;
курашчиларнинг тезкор ташлашлари вақтини ўзгартириш ҳисобига ҳаракат тайёргарлигини ривожлантириш учун сараланган воситалар, ҳужум (олдинга-орқага ва гавда билан бажариладиган) ҳаракатлари, ҳимояланиш (ушлаш ҳолатини ўзгартириб, ҳужумга қарши ҳужум қилиб, вақтни назорат қилиб) ва қарши ҳужум (рақибни ҳужум қилишини кутиб унга қарши ҳаракат қилиш, партер ҳолатига ўтказиб қаршилик кўрсатиш) усуллари самарадорлигини оширишда қўлланадиган махсус машқлар шиддатининг оптимал нисбатлари (ҳужум, ҳимоя ва қарши ҳужум ишончлилиги) ишлаб чиқилган;
ёш дзюдочиларнинг техник ҳаракатларини бажаришда умуртқа пағонаси, бўйин, елка, тирсак, тос, тизза, тўпиқ суяклари (ўнга-чапга букилиш, эгилиш, айланиш, силжиш, юқорига-пастга ҳаракатланиши)нинг минимал, максимал бурчак диапазон кўрсаткичларини аниқлаш ҳисобига техник усулларни бажаришдаги бўғим ҳаракатларининг имкониятлари кенгайтирилган;
курашчилар техник (оёқлар орасидан кўтариб ташлаш, оёқлар олдидан чалиш ва елкадан ошириб ташлаш) усулларини бажаришда кинематик фазалар бўйича бурчак қиймати кўрсаткичлари (тос суягининг олдинга ва орқага вертикал, тиззаларнинг букилиши ва тўпиқ суякларининг пастга ва юқорига бурилиш) 3Д ҳаракат таҳлили технологиясидан фойдаланган холда тадқиқ қилиниб спортчилар оёқ учининг ерга тегиши, оғиш ва таянишнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш ҳисобига техник усуллар моделлаштирилган;
эркин курашчиларнинг елкалардан ошириб ташлаш ва юнон-рим курашчиларнинг қўлни бўйинга ўраб ташлаш техник усулларини бажаришда елка, тирсак, тос, тизза ва тўпиқ суяклари ўнг ва чапга айланиши, орқага ва аввалги ҳолатига қайтиши, пастга ва вертикал ҳаракатларидаги саггитал ўқ бўйлаб кинематик кўрсаткичлари асосида максимал бурчак тезлигини аниқлаш ҳисобига ҳаракат кўникмалари такомиллаштирилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўқув-машғулот гуруҳ яккакурашчиларида ҳаракат кўникмаларини шакллантиришнинг биомеханик хусусиятлари бўйича олинган илмий натижалар асосида амалиётга жорий этилди:
ўқув-машғулот гуруҳида шуғулланувчи яккакурашчиларнинг машғулоти мазмунида сараланган бўлимларни тизимлаштириш даражаси (ЮҚС ва шиддат зонаси), белгиланган вақт оралиғида жисмоний сифатларни ривожлантиришнинг стандарт ва интервалли айланма тренировка воситаларини саралаш бўйича таклиф ва тавсиялар Чирчиқ олимпия ва паралимпия спорт турларига тайёрлаш маркази ўқувчиларининг машғулотлари жараёнига тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Ёшлар сиёсати ва спорт вазирлигининг 2023-йил 23-майдаги 04-01/04/20/5027-сон маълумотномаси). Натижада ёш курашчиларнинг куч сифати 31,2-33,4%га, чаққонлик сифати 19,5-19,8%га, эгилувчанлик сифати 11,6-12,5%га, чидамлилик сифати 11-13%га, ёш дзюдочиларнинг тезкор-куч сифати 13,14%га, тезлик сифати 10,9%га, чаққонлик сифати 9,2%га, чидамлилик сифати 10,9%га ўсишига эришилган;
курашчиларнинг тезкор ташлашлари вақтини ўзгартириш ҳисобига ҳаракат тайёргарлигини ривожлантириш учун сараланган воситалар (айланма машғулот жараёнида ташлаш орқали) ўзгартириш бўйича таклиф ва тавсиялар Чирчиқ олимпия ва паралимпия спорт турларига тайёрлаш маркази ўқувчиларининг машғулотлари жараёнига тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Ёшлар сиёсати ва спорт вазирлигининг 2023-йил 23-майдаги 04-01/04/20/5027-сон маълумотномаси). Натижада дзюдочиларнинг тезкор-куч жисмоний сифати даражасини оширишнинг самарали воситаларини ўрганиш методикасига асосан тезлик-куч сифатлари: арқонга тирмашиб чиқиш 14,02 % га, тумбага сакраб чиқиш 13,3 % га, ўз вазнининг ярмига тенг оғирликдаги штангани ётган ҳолда кўтариш 11,7 % га, полга таянган ҳолда қўлларни букиб- ёзиш 15,3 % га ўсишига, штангани ўнг ва чап томонга ўтказиш 13,27 % га, гавдани кўтариш 14,42 % га, ўз вазнининг ярмига тенг оғирликдаги штангани пастдан тортиб кўтариш 11,79 % га яхшиланган;
ёш дзюдочиларнинг техник ҳаракатларини бажаришда умуртқа пағонаси, бўйин, елка, тирсак, тос, тизза, тўпиқ суякларининг минимал, максимал бурчак диапазон кўрсаткичлари бўйича таклиф ва тавсиялар Республика олимпия ва паралимпия спорт турларига тайёрлаш маркази ўқувчиларининг машғулотлари жараёнига тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Ёшлар сиёсати ва спорт вазирлигининг 2023-йил 23-майдаги 04-01/04/20/5027-сон маълумотномаси).  Ёш дзюдочиларнинг “де-аши-барай” техник ҳаракатлари бошланғич нуқтасида ўнг қўл елка суяклари сагиттал ўқ бўйлаб олд томонга -40° бурчак остида жойлашган, ҳаракат давомида ушбу кўрсаткич -25° ва 15° бурчак ости оралиғида бурилган, чап қўл елка суяклари эса сагиттал ўқ бўйлаб олд томонга 0° бурчак остида жойлашган, ҳаракат давомида ушбу кўрсаткичнинг 162° ва 162° бурчак ости оралиғида бажарилиши аниқланган;
курашчилар техник усулларини бажаришда кинематик фазалар бўйича бурчак қиймати кўрсаткичлари 3Д ҳаракат таҳлили технологиясидан фойдаланган холда тадқиқ қилиниб спортчилар оёқ учининг ерга тегиши, оғиш ва таянишнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш бўйича таклиф ва тавсиялар Республика олимпия ва паралимпия спорт турларига тайёрлаш маркази ўқувчиларининг машғулотлари жараёнига тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Ёшлар сиёсати ва спорт вазирлигининг 2023-йил 23-майдаги 04-01/04/20/5027-сон маълумотномаси).  Натижада 14 ёшли курашчиларнинг оёқлар олдидан чалиш техник усулининг кинематик кўрсаткичлари тоснинг ўнг томони (олдинга/орқага) ҳаракатида тегиш ўртача 11,45º га, оёқ учининг ерга тегиши ўртача 19,14ºга, ўрта босқичда оёқнинг оғиши ўртача 19,43ºга ва ўрта босқичда оёқнинг таянишида эса ўртача кўрсаткич 20,45º га бурчак ости оралиғи кўринишда бўлиши кинематик асосланиб техник усулларни бажариш модели ишлаб чиқилган;
спорт курашларида техник усулларини бажариш жараёнида барча бўғим суякларининг вертикал, саггитал ва кўндаланг ўқ бўйлаб ҳаракатланишининг кинематик кўрсаткичлари ёрдамида максимал бурчак тезлигини аниқлаш бўйича таклиф ва тавсиялар Республика олимпия ва паралимпия спорт турларига тайёрлаш маркази ва Чирчиқ олимпия ва паралимпия спорт турларига тайёрлаш маркази ўқувчиларининг машғулотлари жараёнига тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Ёшлар сиёсати ва спорт вазирлигининг 2023-йил 23-майдаги 04-01/04/20/5027-сон маълумотномаси). Натижада 15-16 ёшли эркин курашчиларнинг елкалардан ошириб ташлашда қўлни бўйинга ўраб ташлаш техник ҳаракатининг бошланғич нуқтасида ўнг қўл елка суяклари сагиттал ўқ бўйлаб олд томонга -19° бурчак остида жойлашади, ҳаракат давомида ушбу кўрсаткич 69° ва 89° бурчак ости оралиғида бурилади, чап қўл елка суяклари эса сагиттал ўқ бўйлаб олд томонга 51° бурчак остида жойлашади, ҳаракат давомида ушбу кўрсаткичнинг 61° ва 10° бурчак ости оралиғида бўлиши аниқланган.