Jaksimuratov Ibrayim Jumabaevichning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): “Titan asosli uch va to‘rt komponentli suqilma qotishmalarning kristall strukturasi va xossalari”, 01.04.07 – Kondensirlangan holat fizikasi.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.2.PhD/FM1107
Ilmiy rahbar: Xidirov Irisali, fizika-matematika fanlari doktori, professor
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Yadro fizikasi instituti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Yadro fizikasi instituti, DSc.02/30.12.2019.FM/T.33.01.
Rasmiy opponetlar:
Mussaeva Malika Anvarovna, fizika-matematika fanlari doktori, katta ilmiy xodim;
Payzullaxanov Muxammade-Sultanxan Saidivalixanovich, texnika fanlari doktori, katta ilmiy xodim.
Yetakchi tashkilot: Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: Nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqot ishining maqsadi ko‘p komponentli TixMo1-xCyN1-u qotishmalarning kristall strukturasi va mexanik xossalarining komponentlar nisbatlariga qarab o‘zgarish qonuniyatlarini aniqlashdan iborat..
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor TixMoyN qotishmasi metall qo‘shpanjarasida Ti vakansiyalari bo‘lgan TMK bo‘lib, Fm m fazaviy guruhiga (faz. gr.) tegishli ekanligi ko‘rsatilgan; qo‘shpanjaradagi Ti atomlarining nuqsonlari uch xil (rentgen va eksperimental zichliklarni solishtirish, iterativ ravishda ikkita cho‘qqi nisbati va neytron difraksiyasining to‘liq profilli tahlili) usullar bilan ko‘rsatilgan;
metall qo‘shpanjarasidagi Ti vakansiyasining kuzatilishi valent elektronlar konsentratsiyasi chegaralari qoidasi bilan tushuntirilgan, unga ko‘ra, TixMoyN qotishmasi elementar yacheykasi Ti4+ ga nisbatan ko‘proq bo‘lgan N5+ ning valent elektronlari tufayli to‘yingan deb taxmin qilish mumkin;
yuqori haroratlarda TixMoyN qotishmasida atomlararo bog‘lanishlar atomning geometrik faktorlari orqali aniqlanishi ko‘rsatildi, muvozanat holatida esa ularning elektron konfiguratsiyasi faktorlari ustun rol o‘ynaydi, bu muvozanat toblanishidan keyin metall qo‘shpanjarasida Ti nuqsonlari konsentratsiyasining ko‘payishi bilan kuzatilagan;
TixMo1-xCyN1-u qotishmalarida atomlarining O‘KS, kristallitlar o‘lchamlari va mikrokuchlanish, dislokatsiya zichligi va mikroqattiqlik miqdorlarining o‘zgarishi - uglerod atomlari tarkibining ko‘payishi o‘rtasida korrelyasiya aniqlangan: bu holda, atomlarning O‘KS, kristallitlar o‘lchamlari va mikrokuchlanishlar kamayadi, dislokatsiyalar zichligi ortadi, bu esa tarkibidagi uglerod miqdori ko‘p ( atom nisb.) bo‘lgan namuna mikroqattiqligining 54% gacha ortishiga olib kelgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Titan asosidagi uch va to‘rt komponentli suqilma qotishmalarning kristall strukturasi va xossalari bo‘yicha olingan natijalar asosida:
ko‘p komponentli TixMo1-xCyN1-u qotishmalarning kristall strukturasi va mexanik xossalarining komponentlar nisbatlariga qarab o‘zgarish qonuniyatlarini O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tomonidan OTM talabalari hamda yosh tadqiqotchilar uchun tavsiya etilgan “Qattiq jismni tadqiq etishning difraksiyaviy usullari” o‘quv qo‘llanmasiga kiritilgan (I. Xidirov, A.Y. Boboev. – Toshkent: Fan, 2023. – 96 b.) (O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligining 2023 yil 17 iyuldagi 314-sonli buyrug‘iga asosan berilgan guvohnomasi), ayniqsa:
kristall strukturasi TMK bo‘lgan TixMoyN qotishmasining qo‘shpanjarasida Mo va Ti atomlarining nuqsonlari bo‘lgan shegirmali matrisasidagi azotning suqilma qattiq eritmasi tog‘risadagi maʼlumotlar “Kondensirlangan holatlar fizikasi” va “Qattiq jismlar fizikasi” kurslarida bakalavriat va “Yarimo‘tkazgichlar kristallografiyasi” va “Kondensirlangan holat fizikasi va materialshunoslik” maxsus kurslari boʻyicha magistratura dasturi doirasida oʻquv jarayonida foydalanilgan (Andijon davlat universitetining 21.10.2024 yildagi №39-08-860-son va Nukus davlat pedagogika institutining 07.10.2024 yildagi №01-20-09/1833-son ma’lumotnomalari). Natijalardan foydalanish talabalarga qattiq jismlarning kristall tuzilishidagi nuqsonlarning shakllanishiga termik ishlov berishning ta’siri va fazalar nazariyasi haqidagi tasavvurlarini chuqurlashtirish imkonini bergan;
TixMo1-xCyNz qotishmalarida atomlarining o‘rtacha kvadrat siljishi (O‘KS), kristallitlar o‘lchamlari va mikrokuchlanish, dislokatsiya zichligi va mikroqattiqlik miqdorlarining o‘zgarishi - uglerod atomlari tarkibining ko‘payishi o‘rtasida korrelyasiyasi to‘g‘risidagi maʼlumotlar “Kondensirlangan holatlar fizikasi” va “Qattiq jismlar fizikasi” kurslarida bakalavriat va “Yarimo‘tkazgichlar kristallografiyasi” va “Kondensirlangan holat fizikasi va materialshunoslik” maxsus kurslari boʻyicha magistratura dasturi doirasida oʻquv jarayonida foydalanilgan (Andijon davlat universitetining 21.10.2024 yildagi №39-08-860-son va Nukus davlat pedagogika institutining 07.10.2024 yildagi №01-20-09/1833-son ma’lumotnomalari). Natijalardan foydalanish talabalarning qattiq jismlarning mexanik xossalariga mikrostrukturaning ta’siri tog‘risadagi tushunchalarini kengaytirish imkonini bergan.
