Xodjanov Marat Islamovichning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqidagi e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Qoraqalpog‘istondagi o‘zbeklarning oilaviy marosimlari», 07.00.07 – Etnografiya, etnologiya va antropologiya.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B.2019.2.PhD/Tar513.
Ilmiy rahbarining F.I.Sh., ilmiy darajasi va unvoni:
Kamalova Raushan Sabirovna, tarix fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston Bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot instituti.
Ilmiy Kengash faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, ilmiy kengash raqami: Qoraqalpoq davlat universiteti DSc.03/06.04.2024.Tar.20.05
Rasmiy opponentlarning F.I.Sh., ilmiy darajasi, unvoni:
Davlatova Saodat Tilovberdievna, tarix fanlari doktori (DSc), professor.
Matkarimova Nazokat Maksudovna, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), dotsent.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
Etakshi tashkilot: O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti Nukus filiali.
II. Tadqiqotning maqsadi: Qoraqalpog‘iston etnik-madaniy muhitida o‘zbek oilaviy marosimlari va urf-odatlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: o‘zbek nikoh marosimlari tizimining tarkibiy qismi bo‘lgan to‘ydan oldin o‘tkaziladigan kelin tanlash, sovchilik, non sindirar, unashtiruv kabi an’analar va udumlarda ayollar rolining yuqori turishi, amal qilinishi qat’iy bo‘lgan qoidalar tizimi o‘zbeklarga xos milliy an’analarning yashovchanligini oshirganligi aniqlandi;
yoshlarning munosib umr yo‘ldoshini tanlash, naslning uzviy davomiyligini ta’minlash, baxtli hayot kechirishi maqsadida qadimgi diniy e’tiqod izlari, magik qarashlar va islomiy an’analar qorishuviga boy oqliq berish, non sindirish, to‘y kunini belgilash kabi an’analar hanuzgacha o‘z milliy mazmun mohiyatini saqlab kelayotganligi isbotlangan;
o‘zbeklarining kundalik hayotida oilaviy marosimlarning qadimgi kultlar, islomiy urf-odatlar va sovet davridan meros bo‘lgan odatlar bilan qorishib ketganligi kuzatiladi. Mazkur marosimlar, xususan dafn marosimlari oilaviy urf-odatlar siklining ajralmas qismi bo‘lib, u o‘zida o‘tmishdan meros bo‘lgan marosimlarni shu kunga qadar saqlab keluvchi an’analar tizimi ekanligi dalillandi.
o‘zbeklarlarning dafn bilan bog‘liq urf-odatlari, qadimiy e’tiqodiy unsurlar hanuzgacha saqlanib kelganligi ko‘rsatib berilgan. Ta’ziya va marhum xotirasiga bag‘ishlab o‘tkaziladigan marosimlarda ham qadimgi an’analar yashovchanligi, jumladan, arvoh ruhi, xonadon egalarining maxsus taomlar (is) pishirib, marhumni xotirlashi kabi konservativ tasavvurlar ma’lum vaqt (qiriq kun) gacha qat’iy amal qilinishi yonma-yon yashab kelayotgan qoraqalpoq, qozoq, turkman va hatto boshqa viloyatlarda istiqomat qiluvchi o‘zbeklardan ham ancha farqli jihatlarga ega ekanligi ko‘rsatib berilgan.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot materiallari Qoraqalpog‘istondagi o‘zbeklarning tarixi va etnografiyasi bo‘yicha umumlashtirilgan ilmiy asarlar va o‘quv qo‘llanmalarini yaratishda xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari tadqiqotning materiallari va natijalaridan davlat ilmiy-texnik dasturlarining loyihalarini ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
Dissertatsiyaning nazariy xulosalari respublikada etnomadaniy ta’lim, ijtimoiy-madaniy rivojlanish masalalarini qamrab oluvchi milliy-madaniy siyosat asoslarini ishlab chiqishda amaliy ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Tadqiqotning amaliy natijalari etnografiya va madaniyatshunoslik sohasidagi kelajakdagi tadqiqotlar uchun qimmatli manbaga aylanadigan keng ma’lumotlar bazasini yaratish uchun asos bo‘lishi mumkin; olingan ma’lumotlardan yoshlarni o‘qitish va ularning o‘z madaniyatiga bo‘lgan qiziqishini oshirishga qaratilgan ta’lim dasturlarini ishlab chiqish uchun foydalanish mumkin, bu esa, asosan, o‘z navbatida, noyob an’analarni saqlashga yordam beradi. Bundan tashqari, zamonaviy voqelik sharoitida oilaviy tuzilmalar va rol modellaridagi o‘zgarishlarni aniqlash sotsiologlar va psixologlarga mahalliy jamoalarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan ijtimoiy siyosat va dasturlarni shakllantirish uchun muhim bo‘lgan jamiyat dinamikasini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
IV. Tadqiqot natijalarning joriy qilinishi: Qoraqalpog‘istonda yashovchi o‘zbeklarning oilaviy marosimlarini o‘rganish bo‘yicha ishlab chiqilgan taklif va xulosalar asosida:
dissertatsiya ishining natijalaridan, undagi ilmiy-nazariy qarashlardan, O‘zRFAQB Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutida 2018-2020 yillarda bajarilgan PZ-20170915198-“Qoraqalpog‘iston jamiyatidagi ijtimoiy ko‘rsatmalar transformatsiyalanishi: tarix va amaliyot” mavzusidagi mavzusidagi fundamental tadqiqot loyihasida Qoraqalpog‘iston etnik-madaniy muhitida o‘zbek oilaviy marosimlari va urf-odatlarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashda muhim nazariy va amaliy manba sifatida foydalanilgan (O‘zRFAQB Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2024 yil 5-sentyabrdagi №372/1-sonli ma’lumotnomasi). Dissertatsiyada keltirilgan ilmiy-nazariy qarashlar, jumladan, Qoraqalpog‘istonda etnik-madaniy muhitida o‘zbek oilaviy marosimlari va urf-odatlarining mazmun-mohiyatini asoslab berishiga oid yangi ma’lumot va tasniflar loyihadagi aksariyat masalalarni o‘rganishda yordamchi nazariy va amaliy manba sifatida xizmat qiladi;
dissertatsiya ishining natijalaridan, undagi ilmiy-nazariy qarashlardan, O‘zRFAQB Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutida 2021-2023 yillarda amalga oshirilgan “Globallashuv sharoitida qoraqalpoq xalqining ananaviy madaniyati” mavzusidagi fundamental tadqiqot loyihasini bajarishda mavzusidagi fundamental tadqiqot loyihasida Qoraqalpogiston o‘zbeklari va O‘zbekistonning boshqa hududlaridagi o‘zbeklarning oilaviy marosimlari va urf-odatlarini qiyosiy tahlil qilishda muhim nazariy va amaliy manba sifatida foydalanilgan (O‘zRFAQB Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2024 yil 5-sentyabrdagi №373/1-sonli ma’lumotnomasi). Qoraqalpogiston hududidagi o‘zbeklarning oilaviy marosimlarining ma’lum bir madaniyatga xos bo‘lgan qadriyatlari, meyorlar va an’analarni aks ettirishda va madaniy merosni rivojlantirishda tadqiqot materiallari ishonchli manba sifatida foydalanildi;
dissertatsiya ishi bo‘yisha “Qoraqalpog‘istondagi o‘zbeklarning oilaviy marosimlari” deb nomlangan chiqishi Qoraqalpogiston teleradiokanalining qoraqalpoq tilida olib borilgan «Assalam Qaraqalpaqstan» va «Miras» dasturidagi eshittirishi orqali aholiga, keng jamoatchilik vakillariga, olimlarga, talabalarga, o‘quvchi yoshlarga targ‘ib etildi (Qoraqalpog‘iston Teleradiokompaniyasining 2024 yil 6-sentyabrdagi №05-22/402-sonli ma’lumotnomasi). Tadqiqot xulosalari va natijalari tinglovchilarga sezilarli ta’sir ko‘rsatib, qoraqalpog‘istonlik o‘zbeklarning madaniy merosi to‘g‘risida xabardorlikni oshirishga yordam berdi. Dissertatsiya asosida nashr etilgan nashrlar va nutqlar keng auditoriya e’tiborini tortdi, bu oilaviy marosimlarni madaniyatning muhim elementi sifatida chuqurroq tushunishga yordam berdi.
dissertatsiyada keltirilgan o‘zbeklarning oilaviy marosimlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan Qoraqalpog‘iston Respublikasi tarixi va madaniyati davlat muzeyida mavzuviy ko‘rgazmalar va ekskursion leksiyalarni tayyorlashda foydalanilgan (Qoraqalpog‘iston Respublikasi tarixi va madaniyati davlat muzeyining 2024 yil 24 sentyabrdagi № 266 sonli xati). Xususan, qoraqalpog‘istonlik o‘zbeklarning oilaviy marosimlari haqidagi ma’lumotlar tashrif buyuruvchilarga Qoraqalpog‘iston xalqlari madaniyati haqidagi dunyoqarashlarini kengaytirish imkonini berdi va xalqlar o‘rtasidagi millatlararo totuvlikni mustahkamlashga xizmat qildi.
