Чулиев Маҳматмурод Норбоевичнинг
Фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Сув танқислиги шароитида такрорий экин сифатида сояни суғориш тартибларини ишлаб чиқиш (Қашқадарё вилоятининг оч тусли бўз тупроқлари шароитида)”, 06.01.02 – Мелиорация ва суғорма деҳқончилик (Қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.1.PhD/Qx1058.
Илмий раҳбар: Хазраткулова Шахноза Усмановна, қишлоқ хўжалиги фанлари бўйича фалсафа доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қарши ирригация ва агротехнологиялар институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.05/04.03.2022.Qx.13.01
Расмий оппонентлар: Эшонқулов Жамолиддин Сапарбой ўғли, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, доцент; Матякубов Бахтияр Шамуратович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ирригация ва сув муаммолари илмий тадқиқот институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Қашқадарё вилоятининг сув танқис оч тусли бўз тупроқлари шароитида такрорий экин сифатида экилган соянинг ўсиши, ривожланиши ва дон ҳосилдорлигига турли суғориш усули ва тартибларининг таъсирини ўрганиш ҳамда мақбулларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қашқадарё вилоятининг оч тусли бўз тупроқлари шароитида соянинг “Мадад” навини суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-75-75% тартибда томчилатиб суғорилганда тупроқнинг ҳажмий оғирлиги ва ғоваклиги амал даври боши ва охиридаги кўрсаткичлар 0-50, 0-70 см ва 100 см ҳисобий қатламларда 0,2-0,3 г/см3 га ошганлиги, ғоваклиги 0,7-1,1 фоизга камайганлиги, тупроқнинг 6 соат давомидаги сув ўтказувчанлиги амал даври охирида 661,9 м3/га тенг бўлиб, амал даври бошига нисбатан 110,7 м3/га камайганлиги аниқланган;
оч тусли бўз тупроқлар шароитида такрорий экилган сояни суғоришлардан олдинги тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-75-75% тартибида суғорилганда, мавсумий суғориш меъёри эгатлаб суғориш (назорат) усулида 2731 м3/га, эгат оралатиб суғориш усулида 2683 м3/га, қатор орасига плёнка тўшаб суғориш услида 2270 м3/га, томчилатиб суғориш усулида 1719 м3/га, мулчалаб суғориш усулида 2107 м3/гани ташкил қилгани ҳолда, томчилатиб суғоришда 38% сув тежалганлиги аниқланган;
такрорий экилган сояни суғоришлардан олдинги тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-75-75% тартибида суғорилганда, 1 ц ҳосил етиштириш учун сарфланган мавсумий суғориш меъёри эгатлаб суғориш усулида 227,6 м3/с, эгат оралатиб суғориш усулида 196,3 м3/с, қатор орасига плёнка тўшаб суғориш усулида 151,3 м3/с, томчилатиб суғориш усулида 97,1 м3/с, мулчалаб суғориш усулида 129,3 м3/с сув сарфланганлиги аниқланган;
такрорий экилган сояни суғоришлардан олдинги тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-75-75% тартибида томчилатиб суғорилганда олинган дон ҳосилдорлиги ва рентабеллик даражаси эгатлаб суғориш (назорат) усулига нисбатан тегишлича 5,7 ц/га ва 17,6 % га юқори бўлганлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қашқадарё вилоятининг оч тусли бўз тупроқлари шароитида кузги бошоқли дон экинларидан бўшаган майдонларда такрорийэкилган соянинг мақбул суғориш усуллари ва тартибларини ишлаб чиқиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
кузги бошоқли дон экинларидан бўшаган майдонларда такрорий экин сифатида соя етиштириш учун «Қашқадарё вилоятида такрорий соя етиштириш агротехникаси» бўйича тавсиянома чоп этилган ва ишлаб чиқаришга жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 24 январдаги 04/25-07/19-сон маълумотномаси). Натижада, ушбу тавсиянома Қашқадарё вилоятининг оч тусли бўз тупроқлари шароитидаги фермер хўжаликларида такрорий соя етиштиришда қўлланма сифатида хизмат қилмоқда;
кузги буғдойдан бўшаган суғориладиган ерларда такрорий экилган сояни тупроқнинг суғоришлардан олдинги намлиги ЧДНСга нисбатан 70-75-75% тартибида томчилатиб суғориш, мулчалаб суғориш ва қатор орасига плёнка тўшаб суғориш усулларида етиштириш технологияси Қашқадарё вилоятининг Қарши туманида 30 гектар, Косон туманида 30 гектар, Нишон туманида 28,5 гектар ва Миришкор туманида 20 гектар, вилоят бўйича жами 108,5 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 24 январдаги 04/25-07/19-сон маълумотномаси). Натижада, гектаридан ўртача 15,7-17,8 млн. сўм ялпи даромад ва 4,2-6,1 млн. сўм фойда олинган ҳамда 37-51% рентабелликка эришилган;
такрорий экилган сояни суғоришлардан олдинги тупроқ намлиги ЧДНСга нисбатан 70-75-75% тартибида суғориб, етиштириш технологияси 2023 йилда Қарши туманидаги “Сарвар Нурфайзиевич” фермер хўжалигининг кузги буғдойдан бўшаган 9,0 гектар майдонга жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 24 январдаги 04/25-07/19-сон маълумотномаси). Натижада, мазкур технология асосида етиштирилган соянинг ҳосилдорлиги гектарига 18,3 центнерни ташкил этиши, бу кўрсаткич анъанавий технологияга нисбатан 5,3 ц/га кўп бўлиши билан бирга дон таркибидаги оқсил ва мой миқдори сезиларли даражада ошган.