Yuldasheva Alina Dilshadovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): « O‘zbek populyasiyasida nazoratlanmagan arterial gipertoniya shakllanishining klinik va fenotipik tamoyillari», 14.00.06-Kardiologiya.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.4.PhD/Tib2419.
Ilmiy raxbar: Xamidullaeva Gul`noz Abdusattarovna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Respublika ixtisoslashtirilgan kardiologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Respublika ixtisoslashtirilgan kardiologiya ilmiy–amaliy tibbiyot markazi, DSc.04/30.12.2019.Tib.64.01.
Rasmiy opponentlar: Muxamedova Muyassar Gafurdjanovna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Tashkenbaeva Eleonora Negmatovna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent tibbiet akademiyasi.
II. Tadqiqotning maqsadi: O‘zbek populyasiyasida nazoratlanmagan arterial gipertenziya shakllanishining klinik va fenotipik prediktorlarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
arterial gipertenziyaning fenotiplari - sistolik-diastolik AG (SDAG), oq xalat gipertenziyasi (OXG), ABning yuqori vareabelligi bilan AG o‘rganildi, bunda sistolik-diastolik AG fenotipining tarqalish ustunligi aniqlandi, xar bir fenotipning nazoratlanmagan AG bilan bemorlarda yurak-qon tomir remodellanishi prediktori sifatida o‘ziga xosligi aniqlangan;
metabolik buzilishlar va chap qorincha gipertrofiyasining prediktori bo‘lgan AG va semizlik alohida klinik fenotip sifatida ko‘rsatildi, bunda AG rivojlanishi va nishon a’zolarning shikastlanishi bilan bog‘liqlik tana vazni indeksi >28,8 kg/m2 dan yuqori ko‘rsatkichlarida boshlanishi asoslangan;
arterial gipertenziyaga bog‘liq holda arterial bosimning sutkalik o‘zgaruvchanligi, uning sutkalik profilining buzilishi va organ-nishonlarning shikastlanishi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik baholandi, bu esa yuqori o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lgan AG fenotipini nazorat qilinmaydigan gipertenziyaga ega bemorlarda qon tomir remodellanishining prediktori sifatida roli asoslangan;
arterial bosimining o‘zgaruvchanligini kamayishi Valsartan+Amlodipin guruhida Perindopril+Indapamid kombinatsiyasiga nisbatan ofis qiymatlariga ko‘ra bir xil gipotenziv samaradorlikda asoslangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
O‘zbekiston aholisida nazoratga olinmaydigan arterial gipertoniyani shakllantirishning klinik va fenotipik prediktorlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik: arterial gipertenziyaning fenotiplari - sistolik-diastolik AG (SDAG), oq xalat gipertenziyasi (OXG), ABning yuqori vareabelligi bilan AG o‘rganildi, bunda sistolik-diastolik AG fenotipining tarqalish ustunligi aniqlandi, xar bir fenotipning nazoratlanmagan AG bilan bemorlarda yurak-qon tomir remodellanishi prediktori sifatida o‘ziga xosligi aniqlangan. Ma’lumotlar "Arterial bosimining sutkalik profilini yuqori sutkalik o‘zgaruvchanlikni hisobga olgan holda samarali tuzatishga nisbatan farqlash yondashuvi" degan usuliy tavsiyalar mazmuniga kiritilgan, bu usuliy tavsiyalar nekontroliruemaya arterial gipertenziyani shakllantirishning klinik va fenotipik prediktorlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida ishlangan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xulosasi № 06/102 25 sentyabr` 2024 yil). O‘rnatilgan tartibda Jizzax viloyati filiali RIKIATMga 2024 yil 20 fevralda qabul qilingan №21 buyrug‘i va Qoraqalpog‘iston filiali RIKIATMga 2024 yil 22 fevralda qabul qilingan №58 buyrug‘i asosida amaliyotga joriy etilgan. Ijtimoiy samaradorlik bemorlar hayoti sifati yaxshilanishida, nogironlik darajasining pasayishida va jamiyat salomatligining umumiy holati yaxshilanishida namoyon bo‘ladi. Individuallashtirilgan yondashuv quyidagilarga hissa qo‘shadi: yurak-qon tomir kasalliklari kasallanish va o‘lim darajasini pasaytirishga; bemorlar mehnat qobiliyatining oshishiga, chunki to‘g‘ri tanlangan davolash AGni samaraliroq nazorat qilish va insul`t hamda infarkt kabi asoratlar rivojlanish xavfini kamaytirishga yordam beradi; uzoq muddatli davolash va shifoxonaga yotqizishlar bilan bog‘liq ijtimoiy yukni kamaytirishga, bu esa butun sog‘liqni saqlash tizimida iqtisodiy tejamkorlikka yordam beradi. Iqtisodiy samaradorlik bevosita bemorlarni davolash xarajatlarini kamaytirishda, yurak-qon tomir tizimining qiyinlashgan kasalliklari (misol uchun, miokard infarkti va insul`t) tez-tezligini kamaytirishda namoyon bo‘ladi, chunki ular qimmatbaho davolash va uzoq muddatli kuzatuv talab qiladi. Agar O‘zbekistonda nazorat qilinmaydigan AG bo‘lgan bir bemorni bir yil davomida davolash xarajatlari taxminan 3000000 so‘mni (davolash, tekshiruv va maslahatlarni o‘z ichiga olgan holda) tashkil etsa, aniq tashxis qo‘yish va davolashga bo‘lgan differensial yondashuv orqali bu ko‘rsatkichni qisqartirish mumkin. Bunga quyidagilar orqali erishiladi: kamroq nojo‘ya ta’sirga va uzoq muddatli davolash ehtiyojiga ega samaraliroq preparatlardan foydalanish; shifoxonaga yotqizishlar sonini kamaytirish; qimmatbaho davolashni talab qiluvchi og‘ir asoratlarni (infarkt va insul`t kabi) oldini olish. Agar erta diagnostika va differensial yondashuv orqali asoratlar ehtimolini 30%ga kamaytirish mumkin bo‘lsa, bir bemor uchun xarajatlar 2100000 so‘mgacha kamayishi mumkin (ya’ni, bir bemorga yiliga 900000 so‘m tejamkorlik).
ikkinchi ilmiy yangilik: metabolik buzilishlar va chap qorincha gipertrofiyasining prediktori bo‘lgan AG va semizlik alohida klinik fenotip sifatida ko‘rsatildi, bunda AG rivojlanishi va nishon a’zolarning shikastlanishi bilan bog‘liqlik tana vazni indeksi >28,8 kg/m2 dan yuqori ko‘rsatkichlarida boshlanishi asoslangan. Ma’lumotlar "Arterial bosimining sutkalik profilini yuqori sutkalik o‘zgaruvchanlikni hisobga olgan holda samarali tuzatishga nisbatan farqlash yondashuvi" degan usuliy tavsiyalar mazmuniga kiritilgan, bu usuliy tavsiyalar nekontroliruemaya arterial gipertenziyani shakllantirishning klinik va fenotipik prediktorlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida ishlangan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xulosasi № 06/102 25 sentyabr` 2024 yil). O‘rnatilgan tartibda Jizzax viloyati filiali RIKIATMga 2024 yil 20 fevralda qabul qilingan №21 buyrug‘i va Qoraqalpog‘iston filiali RIKIATMga 2024 yil 22 fevralda qabul qilingan №58 buyrug‘i asosida amaliyotga joriy etilgan. Ijtimoiy samaradorlik o‘z ichiga quyidagilarni oladi: AG va semizlik bilan og‘rigan bemorlarning hayot sifatini yaxshilash, chunki diabet, giperlipidemiya va chap qorincha gipertrofiyasi kabi hamroh kasalliklarning rivojlanishini o‘z vaqtida nazorat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Nogironlikni kamaytirish va mehnat qobiliyatini oshirish, chunki bu holatlarni davolash yurak-qon tomir kasalliklari va metabolik buzilishlar xavfini kamaytirishga yordam beradi. Iqtisodiy samaradorlik quyida namoyon bo‘ladi: davolash xarajatlarini kamaytirish va infarkt, insul`t va diabet kabi qimmatbaho asoratlarning oldini olish. «AG va semizlik» holatini erta diagnostika qilish va boshqarish uzoq muddatli terapiya va shifoxonaga yotqizish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Iqtisodiy samaradorlikni baholash uchun bir bemorda davlat qancha tejashi mumkinligini hisoblaymiz. Agar semizlik va AG bo‘lgan bemorni bir yil davomida kuzatish xarajatlari taxminan 4000000 so‘mni (davolash, tekshiruvlar va holatni nazorat qilishni o‘z ichiga olgan holda) tashkil etsa, bemorni o‘z vaqtida aniqlash va profilaktik tadbirlarni o‘tkazish metabolik buzilishlar xavfini va, natijada, asoratlarni davolash xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi. Erta diagnostika va davolash insul`t yoki infarkt xavfini 40%ga kamaytirishga imkon beradi. Infarkt yoki insul`t bo‘lgan bir bemorni davolashning o‘rtacha narxi (gospitalizatsiya va reabilitatsiyani o‘z ichiga olgan holda) taxminan 10000000 so‘mni tashkil etadi. Agar bemorda bitta jiddiy asoratni (masalan, infarkt yoki insul`t) oldini olishga erishilsa, davlat taxminan 6000000 so‘m (10000000 so‘m davolash xarajatlari minus AG va semizlik uchun profilaktika va davolashda sarflangan 4000000 so‘m) tejaydi.
uchinchi ilmiy yangilik: arterial gipertenziyaga bog‘liq holda arterial bosimning sutkalik o‘zgaruvchanligi, uning sutkalik profilining buzilishi va organ-nishonlarning shikastlanishi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik baholandi, bu esa yuqori o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lgan AG fenotipini nazorat qilinmaydigan gipertenziyaga ega bemorlarda qon tomir remodellanishining prediktori sifatida roli asoslangan. Ma’lumotlar "Arterial bosimining sutkalik profilini yuqori sutkalik o‘zgaruvchanlikni hisobga olgan holda samarali tuzatishga nisbatan farqlash yondashuvi" degan usuliy tavsiyalar mazmuniga kiritilgan, bu usuliy tavsiyalar nekontroliruemaya arterial gipertenziyani shakllantirishning klinik va fenotipik prediktorlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida ishlangan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xulosasi № 06/102 25 sentyabr` 2024 yil). O‘rnatilgan tartibda Jizzax viloyati filiali RIKIATMga 2024 yil 20 fevralda qabul qilingan №21 buyrug‘i va Qoraqalpog‘iston filiali RIKIATMga 2024 yil 22 fevralda qabul qilingan №58 buyrug‘i asosida amaliyotga joriy etilgan. Ijtimoiy samaradorlik shundaki, qon bosimining o‘zgaruvchanligi organlar-nishonlarning zararlanishi uchun yashirin prediktor hisoblanadi. AD umumiy darajasi yaxshi nazorat qilingan holatda ham, agar sutkalik o‘zgarishlar e’tiborga olinmasa, yurak-qon tomir asoratlari xavfi yuqori bo‘lib qoladi. Qon bosimining o‘zgaruvchanligini erta aniqlash va to‘g‘rilash bunday asoratlar xavfini kamaytirishga yordam beradi, bu esa bemorlar hayoti sifatini yaxshilashga va sog‘liqni saqlash tizimi yukini kamaytirishga olib keladi. Iqtisodiy samaradorlik AG og‘ir asoratlarini davolash bilan bog‘liq xarajatlarni kamaytirish va diagnostika jarayonini optimallashtirishdan iborat. Qon bosimi yuqori o‘zgaruvchanlik bilan kechuvchi AG fenotiplarini erta aniqlash va maqsadli davolash orqali xarajatlarni quyidagicha qisqartirish mumkin: diagnostika jarayonini optimallashtirish, ya’ni qon bosimining sutkalik o‘zgaruvchanligini kompleks baholash orqali asoslanmagan tekshiruvlar sonini kamaytirish. Agar har bir qo‘shimcha tekshiruv taxminan 300000 so‘mga tushsa, to‘g‘ri diagnostik rejalashtirish ortiqcha ikki-uch tekshiruvni o‘tkazmaslikka imkon beradi, bu esa bir bemor uchun 600000–900000 so‘m tejamkorlikni ta’minlaydi. Tadqiqot natijalari Respublikaning maxsuslashtirilgan ilmiy-amaliy tibbiyot markazi kardiologiya bo‘limi, shuningdek, Qoraqalpog‘iston va Jizzax filiallari faoliyatida qo‘llanilmoqda.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: arterial bosimining o‘zgaruvchanligini kamayishi Valsartan+Amlodipin guruhida Perindopril+Indapamid kombinatsiyasiga nisbatan ofis qiymatlariga ko‘ra bir xil gipotenziv samaradorlikda asoslangan. Ma’lumotlar "Arterial bosimining sutkalik profilini yuqori sutkalik o‘zgaruvchanlikni hisobga olgan holda samarali tuzatishga nisbatan farqlash yondashuvi" degan usuliy tavsiyalar mazmuniga kiritilgan, bu usuliy tavsiyalar nekontroliruemaya arterial gipertenziyani shakllantirishning klinik va fenotipik prediktorlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida ishlangan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xulosasi № 06/102 25 sentyabr` 2024 yil). O‘rnatilgan tartibda Jizzax viloyati filiali RIKIATMga 2024 yil 20 fevralda qabul qilingan №21 buyrug‘i va Qoraqalpog‘iston filiali RIKIATMga 2024 yil 22 fevralda qabul qilingan №58 buyrug‘i asosida amaliyotga joriy etilgan. «Valsartan/Amlodipin» kombinatsiyasini qo‘llashning ijtimoiy samaradorligi bemorlarning hayot sifatini yaxshilash va yurak-qon tomirlariga oid muammolar xavfini kamaytirishga bo‘lgan katta ta’sirida namoyon bo‘ladi. «Perindopril/Indapamid» kombinatsiyasiga nisbatan sutkalik arterial bosimi o‘zgaruvchanligining ko‘proq pasayishi, yurak-qon tomirlariga oid muammolar xavfini kamaytirishga yordam beradi, chunki yuqori arterial bosimi o‘zgaruvchanligi mustaqil xavf omilidir. Iqtisodiy samaradorlik shundan iboratki, «Valsartan/Amlodipin» kombinatsiyasi, «Perindopril/Indapamid» kombinatsiyasiga nisbatan qon bosimi o‘zgaruvchanligi bo‘yicha yuqori samaradorlikni ko‘rsatdi. «Valsartan/Amlodipin» kombinatsiyasini qo‘llash har bir bemor uchun xarajatlarni 0,6 baravarga qisqartirishga imkon beradi, bu uni moliyaviy nuqtai nazardan samarali qiladi. «Valsartan/Amlodipin» kombinatsiyasining xarajat-manfaat koeffisienti 55500 sumni tashkil etadi, bu 90% bemorlarda qon bosimini normallashtirishga erishiladi, «Perindopril/Indapamid» kombinatsiyasida esa bu ko‘rsatkich 92105 sumni tashkil etar ekan, 76% bemorlarda arterial bosimi pastayadi. Olib borilgan hisob-kitoblarga ko‘ra, «Valsartan/Amlodipin» kombinatsiyasini qo‘llash natijasida 24 bemordan iborat guruh uchun uch oyda 3996000 sumga qo‘shimcha saraton sarflanadi, «Perindopril/Indapamid» kombinatsiyasiga nisbatan.