Атамуратова Дилором Маматмуминовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Cолчиcум Кесселрингии ўсимлиги таркибидан колхаминни ажратиб олиш технологитасини такомиллаштириш ва унинг ҳосилалари синтези», 02.00.14 – Органик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.4.PhD/Т5002.
Илмий раҳбар: Аликулов Рустам Валиевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Термиз давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Термиз давлат университети, DSc.03/31.01.2023.К/Т.78.01.
Расмий оппонентлар: Камолов Луқмон Сирожиддинвич, кимё фанлари доктори, доцент; Бозоров Лутфулла Убайдуллаевич, техника фанлари фалсафа доктори, доцент
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Cолчиcум Кесселрингии ўсимлиги таркибидан колхаминни ажратиб олиш, олинган колхамин асосида унинг янги ҳосилаларини синтез қилиш ва ишлаб чиқариш технологиясини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Сурхондарё вилояти ва Ҳисор тоғ тизмаларида ўсадиган Cолчиcум Кесселрингии ўсимлигидан алкалоидлар фракцияси ажратиб олинган ва олинган алкалоидларнинг миқдори географик ўсиш ҳудудига қараб фарқ қилиши аниқланган;
Cолчиcум Кесселрингии ўсимлигидан алкалоидларни 5-7% ли цирка кислотаси эритмаси ёрдамида селектив ажратиб олиш самарали натижа бериши аниқланган;
Колхаминнинг метакрил кислотанинг пропаргил эфири билан реакцияси натижасида метакрил кислотанинг 4-(колхамино-Н-бутин-2-ил), α-фенил-β-сиан акрил кислотанинг пропаргил эфири билан реакцияси натижасида α-Фенил-β-сианакрил кислотанинг 4-(колхамино Н-бутин-2-ил), метакрил кислотанинг диметилетинилкарбинол эфири билан реакцияси натижасида метакрил кислотанинг 4-(Колхамино-Н/1,1-диметилбутин-2-ил) эфирлари ҳамда диметилетинилкарбинол билан реакцияси натижасида 4-(Колхамино-Н/2ъ-метил-5ъ-пропин-1) пиридин синтез қилинган;
колхаминдан метакрил кислотанинг 4-(колхамино-Н-бутин-2-ил), α-Фенил-β-сианакрил кислотанинг 4-(колхамино Н-бутин-2-ил), метакрил кислотанинг 4-(Колхамино-Н/1,1-диметилбутин-2-ил) эфирлари ҳамда 4-(Колхамино-Н/2ъ-метил-5ъ-пропин-1) пиридин синтез қилишнинг оптимал шароитлари аниқланган;
колхаминдан синтез қилинган метакрил кислотанинг 4-(колхамино-Н-бутин-2-ил), α-Фенил-β-сианакрил кислотанинг 4-(колхамино Н-бутин-2-ил), метакрил кислотанинг 4-(Колхамино-Н/1,1-диметилбутин-2-ил) эфирлари ҳамда 4-(Колхамино-Н/2ъ-метил-5ъ-пропин-1) пиридин таркибий қисми ИҚ, ПМР-спектроскопия усуллари ёрдамида аниқланган;
Cолчиcум Кесселрингии ўсимлигидан алкалоидлар аралашмасини ва улардан колхаминни ажратиб олишнинг яхлит технологияси ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Cолчиcум Кесселрингии ўсимлиги таркибидан алкалодлар йиғиндисини ажратиш, олинган алкалоидлар йигиндисидан колхаминни индивидуал ажратиб олиш технологиясини такомиллаштириш ва унинг ҳосилаларини синтез қилиш бўйича олинган натижалар асосида:
Cолчиcум Кесселрингии ўсимлигидан алкалоидлар йиғиндисини ажратиб олиш технологияси “НОВА ПҲАРМ” МЧЖ қўшма корхонасида амалиётга жорий қилинган (“НОВА ПҲАРМ” МЧЖ қўшма корхонасининг 2023 йил 06 ноябрдаги 77-сонли маълумотномаси). Натижада, Cолчиcум Кесселрингии ўсимлигидан алкалоидлар йиғиндисини ажратиб олишнинг цирка кислотали усули юқори унум билан ажратиб олиш имконини берган;
Марказий Осиёда ўсадиган Лоладошлар оиласига кирувчи Cолчиcум Кесселрингии ўсимлигидан Колхаминни ажратиб олиш технологияси “НОВА ПҲАРМ” МЧЖ қўшма корхонасида амалиётга жорий этилган (“НОВА ПҲАРМ” МЧЖ қўшма корхонасининг 2023 йил 06 ноябрдаги 77-сонли маълумотномаси). Натижада, ўсимликдан алкалоидларни ажратиб олиш усули ишлаб чиқаришда фойдаланиш имконини берган.