Qurbonova Sayyoraxon Maxamadalievnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
“O‘zbek tili matnlari shakllanishining pragmalingvistik va psixolingvistik asoslari”, 10.00.01 – O‘zbek tili (filologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.2.DSc/Fil822.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Farg‘ona davlat universiteti.
Ilmiy maslahatchi: Hakimov Muhammad Xo‘jaxonovich, filologiya fanlari doktori, professor.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.03.
Rasmiy opponentlar: Xayrullaev Xurshidjon Zaynievich, filologiya fanlari doktori, professor; Hakimova Muhayyo Karimovna, filologiya fanlari doktori, professor; Mahmaraimova Shohista To‘xtashevna, filologiya fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi o‘zbek tilida matn shaklanishining pragmalingvistik va psixolingvistik xususiyatlarini grammatik sath birliklari kesimida ochib berishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
o‘zbek tilshunosligida ilk marotaba pragmalingvistik va psixolingvistik xususiyatlar grammatik sath birliklari bilan bog‘langan holda o‘zbek tili milliy korpusini yaratishga doir fonetik, leksik, leksikografik kabi jihatlar ochib berilgan;
zamonaviy tilshunoslikka tegishli antroposentrizm, psixolingvistika,  pragmalingvistika, neyrolingvistika, genderolingvistika, areal lingvistika, etnolingvistika, sotsiolingvistika kabi yo‘nalishlarning umumiy ilmiy paradigmasi tartibi dalillanib, tarjima va tahrir jarayonlarida ilmiy terminologiyaning milliy til doirasidagi o‘ziga xos xususiyatlari asoslangan;
psixolingvistik belgilar yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi o‘zbek tili me’yorlari doirasiga kiruvchi ilmiy, badiiy va rasmiy uslubga xos stilistik omillar, ijtimoiylik, fiziologik, siyosiy, shuningdek, jins va yosh bilan bog‘liq belgilarni namoyon etuvchi pragmatik  omillar va nutqda qo‘llanilgan vositalar orqali kalondimoqlik, ayyorlik, o‘ziga ishonish, xursandlik va xafalik kabi shaxsga xos xususiyatlarni belgilashi asoslangan;
atoqli ot, olmoshlar, fe’l, sifat, son va ravish singari turkumlarga oid so‘zlarning matnda qo‘llanilishi grammatik ma’nodan tashqari modallik va temporallikni ifodalovchi shaxsga xos psixik, sotsial hamda ruhiy holat kabi belgilarni namoyon etishi isbotlangan;
nutqda so‘zlovchining yosh, jins, ijtimoiy xususiyatlari namoyon bo‘lishi asosida sodda gap (rostmi shu), qo‘shma gap (Bizning Marg‘ilonda ham shunday kelinimiz bor ekan-u, biz bilmay yurgan ekanmiz-da), to‘liqsiz gap (Uka olib kelgani), darak (Jalil o‘rtog‘ingnikiga chiqib yot), so‘roq (Shunchalik qo‘rqoqmisiz?), buyruq (Men borman-ku!, Dadamga tegmang!, Esingdan chiqmasin — Samandar!) gaplardan foydalanishi lisoniy tafakkurni namoyon etishga xizmat qilishi suhbatdoshning nutqiy imkoniyatlarini bilishga omil bo‘lishi dalillangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. O‘zbek tilida matn shakllanishining pragmalingvistik va psixolingvistik tadqiqi masalasini o‘rganish asosida:
o‘zbek tilshunosligida ilk marotaba pragmalingvistik va psixolingvistik xususiyatlar grammatik sath birliklari bilan bog‘langan holda o‘zbek tili milliy korpusini yaratishga doir fonetik, leksik, leksikografik kabi jihatlar ochib berilganiga doir xulosalardan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot instituti tomonidan FA-F1-G007  «Qoraqalpoq naql va maqollari lingvistik tadqiqot obekti sifatida» mavzusidagi ilmiy-amaliy loyihani bajarishda foydalanilgan (Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2024-yil 19-apreldagi 152/1-son ma’lumotnomasi). Natijada matn tuzishda naql va maqollarni qo‘llashning psixolingvistik xususiyatlarini oydinlashtirishga erishilgan.
zamonaviy tilshunoslikka tegishli antroposentrizm, psixolingvistika,  pragmalingvistika, neyrolingvistika, genderolingvistika, areal lingvistika, etnolingvistika, sotsiolingvistika kabi yo‘nalishlarning umumiy ilmiy paradigmasi tartibi dalillanib, tarjima va tahrir jarayonlarida ilmiy terminologiyaning milliy til doirasidagi o‘ziga xos xususiyatlari asoslanganiga oid fikrlardan Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Samarqand filialida 2021-2023-yillarda bajarilgan «O‘zbek tilining milliy korpusini loyihalash va dasturiy majmua ishlab chiqish» mavzusidagi amaliy loyihada foydalanilgan (Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Samarqand filialining 2024-yil 20-martdagi  189/01-01-son ma’lumotnomasi). Natijada o‘zbek tili milliy korpusi shakllanishida til birliklarining milliy xarakter va dunyoqarash asosida shakllangan birliklari haqidagi izohlar mukammalligiga erishilgan;
psixolingvistik belgilar yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi o‘zbek tili me’yorlari doirasiga kiruvchi ilmiy, badiiy va rasmiy uslubga xos stilistik omillar, ijtimoiylik, fiziologik, siyosiy, shuningdek, jins va yosh bilan bog‘liq belgilarni namoyon etuvchi pragmatik  omillar va nutqda qo‘llanilgan vositalar orqali kalondimoqlik, ayyorlik, o‘ziga ishonish, xursandlik va xafalik kabi shaxsga xos xususiyatlarni belgilash mumkinligi asoslangani bilan bog‘liq natijalardan Fargʻona davlat universitetida bajarilishi  2022-2023-yillarga mo‘ljallangan AL-FDU2022307-010 raqamli «Lingvistik tahrir va tarjimashunoslik» amaliy-ilmiy tadqiqot markazida «Antiplagiat» dasturini amaliyotga joriy etish ilmiy-amaliy loyihasini amalga oshirishda foydalanilgan (Farg‘ona davlat universitetining 2024-yil 9-apreldagi 04/1949-son ma’lumotnomasi). Natijada loyiha doirasida antiplagiatga tekshirish uchun qabul qilib olinayotgan materiallar matnining o‘zbek tilida matn tuzish talablariga moslik darajasini tekshirish va asoslash mexanizmlari mukammallashgan;
atoqli ot, olmoshlar, fe’l, sifat, son va ravish singari turkumlarga oid so‘zlarning matnda qo‘llanilishi grammatik ma’nodan tashqari modallik va temporallikni ifodalovchi shaxsga xos psixik, sotsial hamda ruhiy holat kabi belgilarni namoyon etishi isbotlanganiga doir xulosalardan 2020-2021-yillarda O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasida amalga oshirilgan  «O‘zbek milliy raqs san’atini targ‘ib etishga bag‘ishlangan veb-sayt va multimediya mahsulotlari to‘plamini yaratish» mavzusidagi FZ-2019081663 raqamli ilmiy-amaliy loyihasini amalga oshirishda foydalanilgan (O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasining 2024-yil 28-martdagi 1/04-88-son ma’lumotnomasi). Natijada veb-sayt va multimediya manbalariga joylashtirilgan o‘zbek tili matnlarining  tushunarlilik darajasi ortgan.
nutqda so‘zlovchining yosh, jins, ijtimoiy xususiyatlari namoyon bo‘lishi asosida sodda gap (rostmi shu), qo‘shma gap (Bizning Marg‘ilonda ham shunday kelinimiz bor ekan-u, biz bilmay yurgan ekanmiz-da), to‘liqsiz gap (Uka olib kelgani), darak (Jalil o‘rtog‘ingnikiga chiqib yot), so‘roq (Shunchalik qo‘rqoqmisiz?), buyruq (Men borman-ku!, Dadamga tegmang!, Esingdan chiqmasin — Samandar!) gaplardan foydalanishi lisoniy tafakkurni namoyon etishga xizmat qilishi suhbatdoshning nutqiy imkoniyatlarini bilishga omil bo‘lishi dalillangani haqidagi xulosalardan 2022-2023-yillarda O‘zbekiston Respublikasi teleradiokompaniyasi Farg‘ona viloyati teleradiokompaniyasining «Ma’naviyat sarchashmasi», «Xayrli kun!» ko‘rsatuvlari hamda «Ma’naviyat – qalb ko‘zgusi» nomli radioeshittirishi dasturlari ssenariylarini tayyorlashda foydalanilgan (Farg‘ona viloyati teleradiokompaniyasining 2024-yil 26-martdagi 12-01/121-son ma’lumotnomasi). Natijada mazkur ko‘rsatuv va eshittirishlar matnining muxlislar uchun tushunarlilik va mazmundorlik darajasi ortishiga erishilgan.