Axmedova Dildora Bahodirovnaning  
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I.Umumiy ma’lumot.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): “Til korpuslarida o‘zbek tili birliklari semantik kengaytmasining leksikografik bazalari”, 10.00.01 – O‘zbek tili (filologiya fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.2.DSc/Fil398.
Ilmiy maslahatchi: Mengliev Baxtiyor Rajabovich, filologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Buxoro davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi (muassasalar), IK raqami: Buxoro davlat universiteti, DSc.03/04.06.2021.Fil.72.09.
Rasmiy opponentlar: Muhammedova Saodat Xudoyberdievna, filologiya fanlari doktori, professor; Nuretdin Demir, filologiya fanlari doktori, professor; Shahobiddinova Shohida Hoshimovna, filologiya fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Qarshi davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi  til korpuslarida o‘zbek tili birliklari semantik kengaytmasining leksikografik bazalarini o‘rganish, leksikografik mahsulotlardan semantik kengaytma ishlab chiqishda foydalanish imkoniyatlarini ochib berishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
semantik kengaytmada leksemaning leksik ma’nosi, o‘z va ko‘chma ma’nosi, bir ma’noli/ko‘p ma’noli so‘z ekanligiga qarab leksik birlikning ma’nolari izohi, so‘z ma’nosining taraqqiyoti, umumiste’mol hamda chegaralangan leksika ekanligi, arxaizm, istorizm va neologizmlar, aktiv yoki passivligi, adabiy til yoki dialektga mansubligi asosiy parametr sifatida belgilanishi, interfeysda semantik kengaytma ma’lumotini to‘g‘ri taqdim etilishi aniqlangan;
semantik annotatsiya, semantik kengaytmaning xususiyatlari hamda semantik annotatsiyaga qo‘yilgan umumiy lingvistik, texnik, didaktik talablar, kengaytmani ishlab chiqishda o‘zbek tilining izohli lug‘ati va ensiklopediyalardan axborot bazasi sifatida foydalanishning lisoniy, informativ va texnik imkoniyatlari asoslangan;
semantik kengaytma axborotlarini olishning statistik, texnik va lingvistik usul va vositalari ko‘rsatilgan; semantik kengaytma va WordNET ontologiyasi, sinonim, antonim, omonim, paronimlar lug‘atidan semantik kengaytmani to‘ldirishning texnik va lingvistik munosabati aniqlangan;
polifunksional so‘zlar semantik kengaytmasida atoqli/turdosh ot, nom va ma’no ko‘chish holatlarini izohlash muammosi, semantik kengaytmaning leksik ma’lumotlar bazasi tub leksema, ajratib yoziladigan qo‘shma so‘z, qo‘shib yoziladigan qo‘shma so‘z, ko‘chma ma’noda qo‘llanuvchi erkin birikma, turg‘un birikma, tarkibli (birikma shaklidagi) nomlar kabi ichki ma’lumotlar bazasidan tashkil topganligi isbotlangan;
til birliklarini semantik izohlashda toponim, poetonim, metaforalar lug‘atidan axborot resursi sifatida foydalanish unda, korpusning har bir so‘zi semantik jihatdan teglanganda, qidiruv natijasi PfW+PsW>; <Adj>; <PfW+PsW>; <N>; <Per>; <PfW+PsW>; <Adj>; <PfW+PsW>; <N>; <Per>; <PfW+PsW>; <Adj>; <PfW+PsW>; <N>; <Per>; <PfW+PsW>; <N>; <Pr> teglari orqali filtrlash aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Til korpuslarida o‘zbek tili birliklari semantik kengaytmasining leksikografik bazalari xususiyatlarini tadqiq qilish jarayonida erishilgan ilmiy natijalar asosida:
semantik kengaytmada leksemaning leksik ma’nosi, o‘z va ko‘chma ma’nosi, bir ma’noli/ko‘p ma’noli so‘z ekanligiga qarab leksik birlikning ma’nolari izohi, so‘z ma’nosining taraqqiyoti, umumiste’mol hamda chegaralangan leksika ekanligi, arxaizm, istorizm va neologizmlar, aktiv yoki passivligi, adabiy til yoki dialektga mansubligi asosiy parametr sifatida belgilanishi, interfeysda semantik kengaytma ma’lumotini to‘g‘ri taqdim etilishiga doir xulosalardan  2020-2022-yillarga mo‘ljallangan PZ-2020042022 «Turkiy tillarning lingvodidaktik elektron platformasini yaratish» mavzusidagi amaliy loyihada foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2023-yil 25-yanvardagi 01/4-157- son ma’lumotnomasi). Natijada, lug‘atlardan axborot bazasi sifatida foydalanish imkoniyatlarini yoritishga xizmat qilgan;
semantik annotatsiya, semantik kengaytmaning xususiyatlari hamda semantik annotatsiyaga qo‘yilgan umumiy lingvistik, texnik, didaktik talablar, kengaytmani ishlab chiqishda o‘zbek tilining izohli lug‘ati va ensiklopediyalardan axborot bazasi sifatida foydalanishning lisoniy, informativ va texnik imkoniyatlariga doir xulosalardan 2020-2023-yillarda bajarilgan AM-FZ-201908172 «O‘zbek tilining ta’limiy korpusini yaratish» mavzusidagi amaliy loyihani bajarishda foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2024-yil 5-fevraldagi 04/1-279- son ma’lumotnomasi). Natijada, semantik kengaytmada semema va uning tarkibiy qismlarini ifodalash masalasi va semalarning semantik maydondagi o‘rniga ko‘ra tiplarini lingvistik tamoyillariga xos metodologik asoslarni ochib berishga erishilgan;
semantik kengaytma axborotlarini olishning statistik, texnik va lingvistik usul va vositalari ko‘rsatilgan; semantik kengaytma va WordNET ontologiyasi, sinonim, antonim, omonim, paronimlar lug‘atidan semantik kengaytmani to‘ldirishning texnik va lingvistik munosabatiga oid xulosalardan Davlat ilmiy-texnik dasturlari doirasidagi 2020-2021-yillarda bajarilgan I-OT-2019-42 raqamli «O‘zbek va ingliz tillarining elektron (Inson qiyofasi, fe’l-atvori, tabiat va milliy timsollar tasviri) poetik lug‘atini yaratish» nomli amaliy loyihada foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining 2024-yil 3-fevraldagi 04/1-271-son ma’lumotnomasi). Natijada, semantik kengaytma axborotlarini olish usul va vositalaridan foydalanish loyiha doirasida tayyorlangan elektron lug‘atning dolzarbligini oshirishga xizmat qilgan;
polifunksional so‘zlar semantik kengaytmasida atoqli/turdosh ot, nom va ma’no ko‘chish holatlarini izohlash muammosi, semantik kengaytmaning leksik ma’lumotlar bazasi tub leksema, ajratib yoziladigan qo‘shma so‘z, qo‘shib yoziladigan qo‘shma so‘z, ko‘chma ma’noda qo‘llanuvchi erkin birikma, turg‘un birikma, tarkibli (birikma shaklidagi) nomlar kabi ichki ma’lumotlar bazasidan tashkil topganligini ko‘rsatib beruvchi hamda til birliklarini semantik izohlashda toponim, poetonim, metaforalar lug‘atidan axborot resursi sifatida foydalanish unda, korpusning har bir so‘zi semantik jihatdan teglanganda, qidiruv natijasi PfW+PsW>; <Adj>; <PfW+PsW>; <N>; <Per>; <PfW+PsW>; <Adj>; <PfW+PsW>; <N>; <Per>; <PfW+PsW>; <Adj>; <PfW+PsW>; <N>; <Per>; <PfW+PsW>; <N>; <Pr> teglari orqali filtrlash aniqlanganligiga oid materiallardan 2022-2023-yillarda O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi Buxoro viloyati teleradiokanalining  «Assalom, Buxoro», «Sakkizinchi mo‘jiza» va «Najot bilimda» ko‘rsatuvlarining ssenariylarini tuzishda foydalanilgan (O‘zMTRK Buxoro viloyati teleradiokompaniyasining 2023-yil 20-fevraldagi 01-02-47-son ma’lumotnomasi). Natijada, tomoshabinlar dunyoqarashida o‘zbek tili birliklari semantik kengaytmasi hamda internet orqali o‘zbek tiliga oid bilimlarining takomillashishiga ko‘maklashilgan.